حیاتى گیلانى، شاعر قرن دهم و یازدهم. تذکره نویسان به نام و سال تولد وى اشارهاى نکرده اند. او از کودکى تا ابتداى جوانى در رشت مى زیست (فخرالزمانى قزوینى، ص ۸۰۹). در جوانى به تجارت روى آورد و در سفرهایى که به کاشان داشت (آزاد بلگرامى، ص ۱۸۹) با شاعران آن منطقه آشنا شد (گوپاموى، ص ۱۸۷).
پس از درگیرى با شاعرى متخلص به میلى و مجروح شدنش به ضرب شمشیر وى، به کاشان و پس از آن به هند رفت و به دربار اکبرشاه (حک: ۹۶۳ـ۱۰۱۴) راه یافت (صدیق حسنخان، ص ۱۲۴؛ گوپاموى، همانجا). حیاتى پس از آن در خدمت شاهزادگان بود (رجوع کنید به امین احمد رازى، ج ۲، ص ۱۳۰۴).
نقل است که جهانگیرشاه حیاتى را با طلا وزن کرد و به او صله داد (فخرالزمانى قزوینى، ص ۸۰۹ـ۸۱۰؛ واله داغستانى، ج ۱، ص ۵۸۷). حیاتى در خدمت دیگر بزرگان هند نیز بود و از این راه ثروت فراوانى به دست آورد. او در اواخر عمر مورد حمایت دربار قرار گرفت (صدیق حسنخان؛ گوپاموى، همانجاها).
آثار
حیاتى در سرودن انواع شعر مهارت داشت (بداؤنى، ج ۳، ص ۱۵۲). فخرالزمانى قزوینى (ص ۸۰۹) از مثنوى تغلقنامه وى نام برده که در بحر خسرو و شیرین نظامى است. همچنین وى (ص ۸۱۰) دیوان حیاتى را که نزدیک به هفت هزار بیت داشته، دیده است. بداؤنى (همانجا) شعرهاى او را عارى از مایه علمى دانسته، اما بر آن است که حیاتى درکى صحیح و دقیق دارد.
نسخهاى از اشعار حیاتى در کتابخانه ملک (ش ۵۵۶۵) موجود است. این نسخه، در ۲۷۳ برگ به خط نستعلیق، در دو بخش تنظیم شده است:
بخش اول غزلیات و قصاید و
بخش دوم داستان حضرت سلیمان در قالب مثنوى.
رحلت
به نوشته برخى تذکرهنویسان، حیاتى در ۱۰۱۵ درگذشت (رجوع کنید به صدیق حسنخان، همانجا؛ گوپاموى، ص ۱۸۸)، اما به گفته فخرالزمانى قزوینى (همانجا)، وى در ۱۰۲۸ در آگره (اکبرآباد) وفات یافت و همانجا دفن شد.
منابع:
(۱) میرغلامعلى بن نوح آزاد بلگرامى، خزانه عامره، چاپ سنگى کانپور ۱۸۷۱؛
(۲) امین احمد رازى، تذکره هفتاقلیم، چاپ محمدرضا طاهرى (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۳) عبدالقادربن ملوکشاه بداؤنى، منتخبالتواریخ، تصحیح احمدعلى صاحب، چاپ توفیق ه . سبحانى، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش؛
(۴) صدیق حسنخان، شمع انجمن، چاپ سنگى بهوپال ۱۲۹۳؛
(۵) عبدالنبىبن خلف فخرالزمانى قزوینى، تذکره میخانه، چاپ احمد گلچینمعانى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۶) محمد قدرتاللّه گوپاموى، کتاب تذکره نتائج الافکار، بمبئى ۱۳۳۶ش؛
(۷) علیقلىبن محمدعلى واله داغستانى، تذکره ریاضالشعراء، چاپ محسن ناجى نصرآبادى، تهران ۱۳۸۴ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴