فضل امام خیرآبادی، عالم و حکمت شناس و مؤلف هندی قرن سیزدهم. وی فرزند محمد ارشد هرگامی بود. نسبتش به شیرملک‌بن عطا ملک می‌رسد که در ناحیه ای از ایران حکومت داشت. جدّ اعلای شیر ملک، به قولی، خلیفه عمر بوده است (رجوع کنید به حسنی، ج۷، ص ۳۸۳؛ د. اردو، ذیل فضل امام)؛ البته در صحت این نسب نامه و از نسل عمر بودن فضل امام تردید وجود دارد (رجوع کنید به ثبوت، ص۱۴۱ پانویس۲؛ ص۲۸۷ پانویس۱). پدر فضل امام، مردی نیک بود و با مولانا احمدالله محدّث خیرآبادی، که از مدرسان شرح الهدایه ملاصدرا بود، بیعت کرد( د. اردو، همانجا).
فضل امام تحصیلات رسمی را در خیرآباد نزد سید عبدالواجد کرمانی خیرآبادی به پایان رساند (رحمان‌علی، ص۱۳۶؛ د. ا ردو، همانجا). بنابه گزارش اختر راهی (ص ۱۹۰)، او از محضر ملامحمد ولی فرنگی محلی نیز بهره‌مند شد و در علوم و فنون گوناگون به استادی رسید. وی در طریقت با شاه‌صلاح‌الدین گوپاموی بیعت کرد.
فضل امام از مدرسان و مروّجان علوم عقلی بود و در منطق و حکمت از همۀ معاصران خود برتر شمرده می‌شد (رحمان‌علی، ص۱۶۲). برخی گفته اند که از فقه و حدیث چندان بهره‌ای نداشته است (رجوع کنید به حسنی، همانجا). فرزند او فضل حق، صدرالدین دهلوی متخلص به آزرده*، و شاه غوث علی پانی پتی از شاگردان او بودند (حسنی، ج۷، ص ۲۲۶؛ اختر راهی، ص ۱۹۱).
رحلت
فضل امام در دهلی به مناصب مهم حکومتی، از جمله صدرالصدور، نایل شد (سامرایی، ص۶۵۹). وی در اواخر عمر در زادگاه خود، خیرآباد، اقامت گزید. او در ۱۲۴۴ درگذشت. غالب، شاعر پارسی‌گوی مشهور هند، قطعه شعری فارسی به عنوان مرثیه و مادّه تاریخ وفات او سرود (د. اردو، همانجا).
آثار
برخی از آثار او عبارت اند از:
المرقاه المیزانیه، در منطق، که رسالۀ درسی بود و نوادۀ او عبدالحق آن را شرح کرده و به اردو نیز ترجمه شده است؛
تشحیذالاذهان فی شرح بدیع المیزان، در منطق؛
شرح یا حاشیه بر افق المبین میرداماد؛
تلخیص شفای ابن‌سینا؛
آمدنامه، در دستور زبان فارسی؛
نخبه‌السیر، در تاریخ پادشاهان؛
خلاصه‌التواریخ؛
و تراجم‌الفضلا، به فارسی، مشتمل بر زندگینامۀ علما و فضلای منطقۀ او در لکهنو. این کتاب با ترجمۀ انگلیسی آن به قلم بزمی انصاری، در۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶ در کراچی به چاپ رسید‌ه است (اختر راهی، ص ۱۹۳؛ د. اردو، همانجا؛ منزوی، ج۱۰، ص۱۳۴ـ۱۳۶).
منابع :
(۱) ای ـ ایس انصاری [واداره]، ذیل «فضل امام» در اردو دایره‌المعارف اسلامیه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ۱۹۸۹؛
(۲) اختر راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، لاهور ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸؛
(۳) اکبر ثبوت، فیلسوف شیرازی در هند، تهران ۱۳۸۰؛
(۴) عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، حیدر آباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹؛
(۵) یونس سامرایی، علماء العرب فی شبه القاره الهندیه،بغداد ۱۹۸۶؛
(۶) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد۱۳۶۷ش/ ۱۴۹۸/ ۱۹۸۸؛
(۷) رحمان‌علی ناروی، تذکره علمای هند ( تحفه الفضلاء فی تراجم الکملاء)، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۳٫
/ اکبر ثبوت /
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶