بنارسی ، امان اللّه ، از علمای مشهور شبه قاره در سده دوازدهم . پدرش ، نورالله بن حسین بنارسی ، صوفی و فقیه حنفی بود (آزاد بلگرامی ، ص ۷۸؛ حسنی ، ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰، ج ۶، ص ۳۹۳). امان اللّه در شهر بنارس * هند به دنیا آمد. وی نزد قطب الدین سهالوی ، شیخ محمدماه دیوکامی و شیخ قطب الدین حسینی شمس آبادی (متوفی ۱۱۲۱) به تحصیل علوم پرداخت (حسنی ، ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰، ج ۶، ص ۴۱،۲۳۲) و در معقول و منقول تبحر یافت .
او همچنین از حافظان قرآن بود. در عهد اورنگ زیب عالمگیر، ششمین امپراتور سلسله تیموریان هند (حک : ۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸)، عهده دار صدارت لکهنو شد. در همین دوران با محب الله بهاری * ، قاضی لکهنو، مباحثات علمی می کرد (آزاد بلگرامی ، همانجا؛ صدیق حسن خان ، ج ۳، ص ۲۳۵).
بنارسی از جمله کسانی است که پس از روی آوردن هندیان به فلسفه اسلامی از اواخر قرن نهم به بعد، آثار حکیمان ایرانی همچون جلال الدین دَوّانی * و سید صدرالدّین دشتکی * شیرازی را در حوزه های درسی علمای هند وارد کردند. وی با شرح آثار حکما و متکلمان ایرانی و نوشتن حاشیه بر آنها، و تعلیم و تألیف کتابهایی در حکمت و کلام و تألیف کتابهایی در این زمینه ، در رشد و ترویج این معارف در هند سهم بسزایی داشت (حسنی ، ۱۴۰۳، ص ۲۶۴).
نظام الدین * سهالوی از شاگردان اوست که وی نیز از مروّجان آثار حکمای ایرانی در هند بوده است (اختر راهی ، ص ۱۵؛ ثبوت ، ص ۱۰۴؛ حسنی ، ۱۴۰۳، ۲۶۴ـ۲۶۵).
رحلت
بنارسی در ۱۱۳۳ در زادگاه خود وفات یافت و همانجا دفن شد (آزاد بلگرامی ، همانجا؛ رحمان علی ، ص ۲۷).
آثار
آثار وی عبارت است از:
رساله فی اثبات وجود الکلّی الطّبیعی ؛
فهرست مسائل الامور العامّه ؛
خلاصه فی الدّهر (کتابخانه رضای رامپور ، ج ۴، ص ۶۰۸ـ۶۰۹) که نسخه خطی هر سه موجود است ؛
رساله فی تحقیق المُثل الافلاطونی ؛
رساله فی المغالط العامّه الورود (زبید احمد، ص ۳۸۳)؛
المحاکمه بین صاحب اُفق المبین (میرداماد) و صاحب الشمس البازغه (ملامحمود جونپوری ) در مسئله حدوث دهری ؛
المفسّر دراصول فقه (آزاد بلگرامی ، همانجا) و
محکم الاصول در شرح آن (زبید احمد، ص ۳۱۹)؛
شرح بر التسویه محبّاللّه اله آبادی (حسنی ، ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰؛ ج ۶، ص ۴۱)؛
و حاشیه بر کتابهای الا´داب الرّشیدیه در فن مناظره ، تألیف محمد رشید عثمانی جونپوری ؛
حکمه العین ؛
شرح مواقف ؛
حاشیه قدیم دوانی ؛
عقاید عضدی ؛
شرح عقاید دوانی ؛
تفسیر بیضاوی و التّلویح (آزاد بلگرامی ، همانجا).
منابع :
(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی ، سبحه المرجان فی آثار هندوستان ، بمبئی ۱۳۰۳/۱۸۸۶؛
(۲) سفیر اختر راهی ، تذکره مصنّفین درس نظامی ، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸؛
(۳) اکبر ثبوت ، «شرح هدایه صدرا درهند»، تلخیص مسعود احمدی افزادی ، خردنامه صدرا ، ج ۱، ش ۳ (فروردین ۱۳۷۵)؛
(۴) عبدالحی حسنی ، الثّقافه الاسلامیه فی الهند ، چاپ ابوالحسن علی حسنی ندوی ، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۵) همو، نزهه الخواطر و بهجه المسامع والنواظر ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹؛
(۶) رحمان علی ، تذکره علمای هند ، لکهنو ۱۹۱۴؛
(۷) زبید احمد، الا´داب العربیه فی شبه القاره الهندیه ، ترجمه عبدالمقصود محمد شلقامی ، بغداد ۱۳۹۸/۱۹۷۸؛
(۸) صدیق حسن خان ، ابجدالعلوم ، بیروت ۱۳۰۷/ ۱۸۸۹؛
(۹) Rampur Raza Library, Catalogue of the Arabic manuscripts in Rampur Raza Library, vol.IV, prepared by Imtiya ¦ z ـ Al ¦ â Ü Arsh ¦ â , Rampur 1983.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴