حسین بن ابراهیم ، حکیم اشراقی شیعی در قرن یازدهم . در تنکابن به دنیا آمد. از شاگردان ملاصدرا (متوفی ۱۰۵۰) و فیاض لاهیجی (متوفی ۱۰۷۲) بود (افندی اصفهانی ، ج ۲، ص ۳۴؛ صدوقی سها، ص ۳۱). پس از فراگیری علوم عقلی به تدریس و ترویج آرا و افکار ملاصدرا پرداخت ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج ۲، ص ۳۹۹ـ۴۰۰).
تنکابنی در ۱۱۰۱ یا ۱۱۰۵ به حج رفت و در پی مناظره ای که در مکه در باره خلافت امام علی علیه السلام داشت در حین طواف کعبه ، به اتهام اهانت به خانه خدا دستگیر و به حکم قاضی ، به تعزیر و اخراج از مکه محکوم شد. او بر اثر جراحات ناشی از تعزیر در بین راه مکه و مدینه ، درگذشت و ازینرو برخی او را «شهید» دانسته اند. مدفن تنکابنی در جوار قبرابوذر غفاری (متوفی ۳۲) در رَبَذَه (در نزدیکی رابِغ ) است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۳۷۲ش ، ص ۱۹۲؛ افندی اصفهانی ، همانجا؛ سمامی حائری ، ص ۹۴).
شیخ ابراهیم ، فرزند تنکابنی ، نیز از دانشمندان علوم نقلی بوده و با میرزا عبداللّه افندی اصفهانی ، مؤلف ریاض العلماء ، در اصفهان همدرس بوده است (افندی اصفهانی ، همانجا).
آشتیانی ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج ۲، ص ۳۹۹) آثار تنکابنی را تلخیص یا شرح آرای ملاصدرا دانسته است .
آثار او اینهاست :
۱) اثبات حدوث العالم . نسخ خطی این رساله در کتابخانه های آیت اللّه مرعشی ، مجلس شورای اسلامی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است و همراه با مشاعر ملاصدرا نیز چاپ شده است (حسینی اشکوری ، ج ۱۱، ص ۱۴۰؛ حائری ، ج ۵، ص ۲۰۳؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۸۹؛ دانش پژوه ، ج ۹، ص ۸۸۱).
۲) حاشیه بر اثبات الواجب (جدید) جلال الدین دوانی . نسخه ای از آن ــ که در زمان مؤلف استنساخ شده ــ در گنجینه کتب خطی آیت اللّه مرعشی موجود است (حسینی اشکوری ، ج ۱۱، ص ۱۳۹).
۳) حاشیه بر حاشیه خَفْری بر الاهیات شرح التجرید (افندی اصفهانی ، ج ۲، ص ۳۴ـ۳۵).
۴) شرح گلشن راز شیخ محمود شبستری (شاملو، ج ۲، ص ۵۰؛ صدوقی سها، ص ۳۲).
۵) رساله فی وحده الوجود مع کثره تجلیاته . تنکابنی در این رساله از مسلک ملاصدرا پیروی کرده و کوشیده است که میان آرای صوفیه و حکیمان اشراقی و مشائی جمع و تقریب به وجود آورد. افندی اصفهانی (ج ۲، ص ۳۵) این رساله را با عنوان رساله فی تحقیق وحده الوجود و تجلیاته و تنزلاته ذکر کرده و سیدجلال الدین آشتیانی آن را در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (ج ۲، ص ۴۰۴ـ۴۰۹) چاپ کرده است .
۶) فی صنوف الناس . این رساله خلاصه ای از نظر ملاصدرا در باره معاد است ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج ۲، ص ۳۹۹؛ کوربَن ، ص ۶۸) و در آن حشر انسانها را، برحسب درجات علم و عمل ، به شش صورت ترسیم کرده که با مراتب عالم (عالم جبروت یا لاهوت و عالم ملکوت یا مثال و عالم مُلک یا ناسوت ) مطابقت دارد. این رساله در کتاب منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران چاپ شده است (ج ۲، ص ۴۰۱ـ۴۰۳؛ حائری ، ج ۵، ص ۲۰۴).
۷) تعلیقاتی بر کتاب شفا ی ابن سینا (افندی اصفهانی ، همانجا).
۸) رساله فی شبهه الاستلزام و جوابها (دانش پژوه ، ج ۹، ص ۸۸۰). تمام آثار تنکابنی ، جز شرح گلشن راز ، به عربی است .
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه : الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران ۱۳۷۲ش ؛
(۳) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماءوحیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم ۱۴۰۱ـ ؛
(۴) امین ؛
(۵) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی ، ج ۵، تهران ۱۳۴۵ش ؛
احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه العظمی
(۶) مرعشی نجفی ، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش ؛
(۷) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج ۹، تهران ۱۳۴۰ش ؛
(۸) محمدتقی دانش پژوه و علی نقی منزوی ، فهرست کتابخانه سپهسالار ، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش ؛
(۹) محمد سمامی حائری ، بزرگان تنکابن ، قم ۱۳۷۲ش ؛
(۱۰) ولی قلی بن داودقلی شاملو، قصص الخاقانی ، چاپ حسن سادات ناصری ، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ش ؛
(۱۱) منوچهر صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدرالمتألهین ، تهران ۱۳۵۹ش ؛
(۱۲) جورج طرابیشی ، معجم الفلاسفه ، بیروت ۱۹۸۷؛
(۱۳) هانری کوربن ، فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی ، ترجمه جواد طباطبائی ، تهران ۱۳۶۹ش ؛
منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران : از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر ، تهیه و تحقیق و مقدمه و تعلیق از جلال الدین آشتیانی ، ج ۲،
(۱۴) قم ۱۳۶۳ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۸
