حُمَیْد بن زیاد، فقیه و محدّث امامى قرن سوم و چهارم. از تاریخ تولد، زادگاه، و جزئیات زندگى وى اطلاعى در دست نیست. کنیه‌اش ابوالقاسم و در اصل کوفى بود، مدتى در سُورا (نزدیک شهر حِلّه) سکنا گزید و سپس به نینوا (قریه‌اى در نزدیکى کربلا) رفت (رجوع کنید به نجاشى، ص ۱۳۲؛ قهپائى، ج ۲، ص ۲۴۴).
به تصریح شرح‌حال‌نویسان، حمید از افراد بسیارى حدیث شنید،
از جمله
احمدبن محمدبن رَباح،
حسن‌بن محمدبن سَماعه (متوفى ۲۶۳)،
حسن‌بن موسى خَشّاب (زنده در ۲۶۰)،
عُبیداللّه‌بن احمد نَهیکى (محدّث قرن سوم)،
حسن‌بن محمد کِندى،
و ابراهیم‌بن سلیمان نَهْمى (رجوع کنید به کلینى، ج ۳، ص ۱۴۶؛ طوسى، ۱۴۱۷، ص ۳۸ـ۳۹؛ خویى، ج ۶، ص ۲۸۹).
هرچند حمید از بزرگان فرقه واقفه/ واقفیه و از آخرین چهره‌هاى سرشناس این گروه بوده، ولى مورد وثوق رجالیان امامى است.
وى را به وسعت علم و کثرت آثار ستوده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، همانجا؛ طوسى، ۱۴۱۵، ص ۴۲۱؛ ابن‌داوود حلّى، ص ۲۱۰). وى همچنین راوى بسیارى از کتب و اصول اصحاب امامیه بود و به همین جهت، نام او در سلسله اسنادِ روایات بسیارى، در کتب معتبر شیعه آمده
و محدّثان بزرگى از طریق او روایت کرده‌اند، از جمله
محمدبن یعقوب کلینى (براى نمونه رجوع کنید به ج ۲، ص ۱۴، ۷۵)،
على‌بن ابراهیم قمى (زنده در ۳۰۷)،
حسین‌بن على بَزوفَرى (زنده در ۳۵۲)،
عبیداللّه‌بن ابوزید انبارى،
و حسن‌بن محمدبن عَلّان.
برخى از این افراد، از جمله على‌بن حاتِم قزوینى در ۳۰۶ و ابوالمفضل شیبانى در ۳۱۰، از او اجازه روایت دریافت کرده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، همانجا؛ طوسى، ۱۴۱۷، ص ۱۱۵؛ حرّعاملى، ج۳۰، ص ۱۳۲؛ خویى، ج ۶، ص ۲۸۹ـ۲۹۲).
رحلت
حمید را از معمرین دانسته و، وفات وى را در ۳۱۰ ثبت کرده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، همانجا؛ مجلسى، ج ۵۴، ص ۳۶۷؛ آقابزرگ طهرانى، ج ۲، ص ۱۴۸).
آثار
حمیدبن زیاد آثار متعددى تألیف کرده
از آن جمله:
الجامع فى انواع الشرایع،
الفرائض،
الدَلائل،
فَضْلُ العِلم وَ الْعُلماء،
الخُمس،
ذَمُّ مَنْ خالَفَ الْحَقَّ وَ اَهْلَهُ،
النوادر،
تاریخ الرجال،
و من روى عن الصادق علیه‌السلام (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج ۳، ص ۲۵۳، ج ۷، ص ۲۵۵، ج ۸، ص ۲۳۶، ج۱۰، ص ۴۳، ج ۱۶، ص ۱۴۵، ۲۷۱؛ بغدادى، ج ۱، ستون ۳۵۶، ج ۲، ستون ۲۹۳ـ ۲۹۵، ۲۹۷، ۳۴۶). به گفته موحدى ابطحى (ج ۵، ص ۱۳۳، پانویس ۱ و ۲) دو کتاب اخیر از جمله منابع شیخ‌طوسى و نجاشى در تألیفِ آثار رجالى‌شان بوده است.
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانى؛
(۲) ابن‌داوود حلّى، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بى‌تا.)؛
(۳) اسماعیل بغدادى، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجى‌خلیفه، ج ۳ـ۴؛
(۴) حرّ عاملى؛
(۵) خویى؛
(۶) محمدبن حسن طوسى، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۷) همو، الفهرست، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۷؛
(۸) عنایه‌اللّه قهپائى، مجمع‌الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانى، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم (بى‌تا.)؛
(۹) کلینى؛
(۱۰) مجلسى؛
(۱۱) محمدعلى موحدى ابطحى، تهذیب المقال فى تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابى‌العباس احمدبن على النجاشى، ج ۵، قم ۱۴۱۷؛
(۱۲) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعه المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴