خلخالى، حسین بن حسن حسینى، از دانشمندان حنفى‌مذهب قرن دهم و یازدهم. کحّاله (ج ۳، ص ۲۲۱، ۳۱۹) دوبار و با دو نام مختلف شرح‌حال او را ذکر کرده است. درباره زندگى خلخالى (منسوب به خلخال) اطلاع چندانى در دست نیست. تاریخ ولادت وى در منابع ذکر نشده است. آقابزرگ طهرانى در الذریعه (ج ۶، ص ۴۱)، با توجه به زمان کتابت دو اثر وى، وفات او را بعد از ۱۰۲۴ دانسته است. با این همه، بیشتر منابع تاریخ وفاتش را ۱۰۱۴ ذکر کرده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به حاجى‌خلیفه، ج ۱، ستون ۸۸۸؛ بروکلمان،>ذیل<، ج ۲، ص ۵۹۱؛ قس حاجى‌خلیفه، ج ۱، ستون ۵۱۶، که وفات خلخالى را حدود ۱۰۳۰ ذکر کرده است).
خلخالى نزد حبیب‌اللّه باغنوى شیرازى* (متوفى ۹۹۴) تحصیل کرد و با یوسف‌بن محمدجان قراباغى (متوفى بعد از ۱۰۳۰) هم عصر بود (محبّى، ج ۲، ص ۱۲۲؛ تربیت، ص ۱۱۶ـ۱۱۷). از شاگردان وى باید از عبدالکریم‌بن سلیمان‌بن عبدالوهاب کورانى یاد کرد (رجوع کنید به محبّى، همانجا). خلخالى در مناظره و نقد، توانایى خاصى داشت (رجوع کنید به تربیت، ص ۱۱۷). همچنین گفته شده که وى از برخى عقاید تشیع، همچون عصمت امامان علیهم‌السلام، انتقاد کرده است (رجوع کنید به میرحامد حسین، ج ۴، ص ۲۶۶ و پانویس ۲).
وى در حوزه‌هاى گوناگون علوم اسلامى، همچون کلام، تفسیر، منطق، نجوم و نحو، صاحب‌نظر بوده و آثار متعددى از او به جا مانده‌است.
از جمله آثار کلامى وى
حاشیه بر شرح العقاید العضدیه است (رجوع کنید به کحّاله، همانجا؛ زرکلى، ج ۲، ص ۲۳۵). وى این کتاب را در رد کتابى از یوسف‌بن محمدجان قراباغى نگاشت. قراباغى رساله دیگرى در رد حاشیه خلخالى نوشت و خلخالى بر آن نیز ردیه‌اى نگاشت. از این ردیه اخیر خلخالى نسخه‌هاى متعددى موجود است (رجوع کنید به تربیت، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۱۲۵؛ همو، ۱۴۴۱، ص ۱۶۶؛ المکتبه‌الازهریه، ج ۳، ص۱۵۰).
آثار دیگر وى عبارت‌اند از:
حاشیه على رساله اثبات الواجبِ دوانى (رجوع کنید به تربیت؛ بروکلمان، همانجاها؛ جبورى، ج ۲، ص ۱۴۳؛ قس محبّى، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۱، ص ۱۱، که اثبات‌الواجب را از آثار او دانسته‌اند)،
رساله فى المبدأالاوّل و صفاته (رجوع کنید به بغدادى، ج ۱، ص ۳۲۱؛ اردلان جوان، ج ۱، ص ۴۷۷) و
حاشیه بر شرح تجرید (بروکلمان، همانجا).
خلخالى، در باب منطق،
حاشیه‌اى بر شرح دوانى بر تهذیب‌المنطقِ تفتازانى دارد که آن را براى فرزندش، برهان‌الدین محمد، نوشته است (رجوع کنید به حاجى‌خلیفه، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۴۱؛ همو، ۱۴۱۱، همانجا).
در تفسیر قرآن نیز حاشیهٌ عَلى اَنوارِالتنزیلِ بیضاوى را نوشته که نسخه‌هاى متعددى از آن موجود است (رجوع کنید به حاجى‌خلیفه، ج ۱، ستون ۱۹۲؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳؛ اردلان جوان، همانجاها؛ جبورى، ج ۱، ص ۹۳).
حاشیهٌ عَلى حاشیهِ العصام على تفسیرِ البیضاوى را نیز از آثار او دانسته‌اند (رجوع کنید بهمحبّى؛ کحّاله، همانجاها)؛
احتمالا این‌دو نام از آنِ یک اثر است که در منابع با دو نام از آنها یاد شده است.
آثار خلخالى در هیئت و نجوم عبارت‌اند از
شرح‌الدائره الهندیه فى تحقیقِ وَقتِالزَّوال فى تفسیر قوله تعالى «لِدُلُوکِ الشَّمسِ (اسراء: ۷۸)»؛
و طریق معرفه وقت‌الزوال و سمت‌القبله بالأدلّه الهندسیه (زرکلى؛ بروکلمان، همانجاها).
خلخالى همچنین در علم نحو
شرحى بر کافیه ابن‌حاجب نگاشته است (رجوع کنید به بروکلمان؛ کحّاله، همانجاها).
منابع :
(۱)محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف‌الشیعه، چاپ على‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام‌الشیعه: الروضه النضره فى علماءالماه الحادیه عشره، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۳) على اردلان جوان، فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش؛
(۴) اسماعیل بغدادى، هدیه‌العارفین، ج ۱، در حاجى‌خلیفه؛
(۵) محمدعلى تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ش؛
(۶) عبداللّه جبورى، فهرس‌المخطوطات العربیّه فى مکتبه الأوقاف العامه فى بغداد، بغداد ۱۳۹۳ـ۱۳۹۴/۱۹۷۳ـ۱۹۷۴؛
(۷) حاجى‌خلیفه؛
(۸) خیرالدین زرکلى، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹؛
(۹) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۱۰) محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبّى، خلاصه الاثر فى اعیان‌القرن الحادى‌عشر، ]قاهره[ ۱۲۸۴؛
(۱۱) المکتبه‌الازهریه، فهرس‌الکتب الموجوده بالمکتبه الازهریه، قاهره ۱۳۶۴ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۵ـ۱۹۴۹؛
(۱۲) میرحامد حسین، خلاصه عبقات الانوار فى امامه الائمه الاطهار، بقلم على حسینى میلانى، قم ۱۴۰۴ـ۱۴۰۸؛
(۱۳) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden1943-1949, Supplementband,1937-1942.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶
