پیرسون ، جیمزداگلاس ، از برجسته ترین پیشگامان کتابداری و کتابشناسی در زمینه مطالعات اسلامی و پدیدآورنده ایندکس اسلامیکوس . پیرسون در آذر ۱۲۹۰/ دسامبر ۱۹۱۱ در خانواده ای تنگدست ، در کیمبریج ، به دنیا آمد و در شانزده سالگی ، به عنوان آورنده کتاب ، در کتابخانه دانشگاه کیمبریج به کار پرداخت .
او که به زبانهای خارجی علاقه مند بود، برای یاد گرفتن زبان عبری از بورس تحصیلی کالج سنت جان بهره برد و عربی و فارسی را نیز در کالج پمبروک آموخت و در ۱۳۱۵ ش / ۱۹۳۶ فارغ التحصیل شد؛ سپس به مدت پنج سال در بخش شرق شناسی کتابخانه دانشگاه کیمبریج کار کرد. در ۱۳۲۰ ش / ۱۹۴۱ به خدمت ارتش درآمد و به جنگ رفت .پس از اتمام جنگ ، از ۱۳۲۴ ش / ۱۹۴۵ تا ۱۳۲۹ ش / ۱۹۵۰، کمک کتابدار کتابخانه دانشگاه کیمبریج شد و بلافاصله در کتابخانه مدرسه مطالعات شرقی و افریقایی در لندن به سمت کتابداری منصوب گردید (رُپر، ص ۱). پیرسون از ۱۳۳۳ ش / ۱۹۵۴ کار نگارش و تألیف را آغاز کرد.
نخستین کتاب او که در همین سال انتشار یافت فهرستی از مجموعه های نسخ خطی شرقی در کتابخانه های انگلیس بود (افشار، ص ۷۱۸). پیرسون تا ۱۳۵۱ ش / ۱۹۷۲ در کتابخانه مدرسه مطالعات شرقی و افریقایی مشغول کار بود. در این سالها او توانست کتابخانه را وسعت بخشد که احتمالاً مهمترین دوره در تاریخ این کتابخانه نیز بوده است ، همچنین دامنه اطلاعات خود را در زمینه کتابداری و کتابشناسی افزایش دهد و کتابها و نشریاتی را که برای پژوهشهای شرقی مرجع محسوب می شدند به چاپ رساند (همان ، ص ۷۲۱؛ رپر، همانجا). پیرسون در اواسط دهه ۱۳۳۰ ش / ۱۹۵۰ تصمیم گرفت که علاوه بر حفظ فهرست معمول کتابها، از مقاله های موجود در نشریه های ادواری و دیگر مجلدات مجموعه مقالات کتابخانه نیز فهرستی فراهم آورد.
او سرانجام با یاری دستیارانش در مدرسه مطالعات شرقی و افریقایی ، فهرستی مشتمل بر ۰۰۰ ، ۲۵ مقاله که از ۱۲۹۵ تا ۱۳۳۴ ش / ۱۹۰۶ تا ۱۹۵۵ به چاپ رسیده بود، گردآوری کرد ( ایندکس اسلامیکوس ۱۹۸۱ـ۱۹۸۵ ، ج ۱، ص XIV ؛ پیرسون ، ص IX ؛ رپر، همانجا). این اثر نخست به عنوان یک فهرست طرح ریزی شده بود نه یک کتابشناسی ، ولی بتدریج موجودیِ کتابخانه های دیگر جز مدرسه مطالعات شرقی و افریقایی را نیز شامل شد. بنابراین ، مرحله بعدی مرتب کردن فهرست در شکل طبقه بندی شده بود که به نام ایندکس اسلامیکوس مشتمل بر ۲۶۰۷۶ مقاله در ۱۳۳۷ ش / ۱۹۵۸ به چاپ رسید.این کتاب با استقبال خوبی روبرو شد و در اندک زمانی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت (رپر، همانجا).
پیرسون در ۱۳۵۰ ش / ۱۹۷۱ مجموعه اطلاعات و مطالعات خود را درباره نسخ خطی شرقی موجود در کتابخانه های اروپایی و امریکای شمالی به چاپ رسانید (افشار، ص ۷۱۸ـ ۷۱۹). در ۱۳۵۱ ش / ۱۹۷۲ به سمت عضو ارشد و سپس به استادی کرسی کتابشناسی در حوزه آسیا و افریقا در دانشگاه لندن برگزیده شد (رپر، همانجا). پیرسون ، به دعوت کنگره پنجم باستانشناسی و هنر ایران ، به ایران آمد و پیشنهاد تهیه کتابشناسی مطالعات ایران پیش از اسلام را پذیرفت و در ۱۳۵۴ ش / ۱۹۷۵، به مدد کتابخانه مدرسه شرقی و افریقایی لندن ، آن را تهیه کرد، که بنگاه ترجمه و نشر کتاب با نام کتابشناسی ایران پیش از اسلام منتشر ساخت (افشار، ص ۷۱۷).
پیرسون تا ۱۳۶۱ش / ۱۹۸۲ سردبیری ایندکس اسلامیکوس را بر عهده داشت . او تا کمی پیش از مرگش در ۱۳۷۶ ش / ۱۹۹۷، در تدوین طرحهای دیگر کتابشناسی شرکت داشت (رپر، همانجا).
پیرسون همواره از همکاران خود، متخصصان کارآمد می پرورید و در اغلب کارهای کتابشناسی از همکاری آنان بهره می برد. > کتابشناسی بین المللی افریقا < ، > راهنمای نسخه های خطی و اسناد مربوط به خاورمیانه و آفریقای شمالی در بریتانیا < ، > راهنمای نسخه های خطی و اسناد مربوط به آفریقا در بریتانیا < (در دو جلد) همه به همین اسلوب فراهم شده است (رپر، ص ۲ـ۳؛ افشار، ص ۷۱۸).
پس از اتمام چاپ ایندکس اسلامیکوس ، بتدریج ، مجموعه ای از ضمایم آن نیز تهیه گردید که عناوین مقالاتِ چاپ شده تا ۱۳۵۹ ش / ۱۹۸۰ را دربر داشت . تکمله نخست این اثر (مقالات ۱۹۵۶ـ۱۹۶۰) در ۱۳۴۱ ش / ۱۹۶۲ انتشار یافت که در آن نشریات جدیدی به منابع قبلی افزوده شده بود. تکمله دوم (مقالات ۱۹۶۱ـ ۱۹۶۵) در ۱۳۴۶ ش / ۱۹۶۷ انتشار یافت و تکمله سوم (مقالات ۱۹۶۶ـ۱۹۷۰)، که با همکاری آن والش تهیه شده بود، در ۱۳۵۱ ش /۱۹۷۲ به چاپ رسید. تکمله چهارم (مقالات ۱۹۷۱ تا ۱۹۷۵) در ۱۳۵۶ ش / ۱۹۷۷ انتشار یافت . آخرین تکمله (مقالات ۱۹۷۶ تا ۱۹۸۰) نیز در دو بخش مقالات و تک نگاشتها در ۱۳۶۲ ش / ۱۹۸۳ منتشر شد. در این تکمله ها، بتدریج ، از مجلات ترکیه و اسپانیا و کشورهای بالکان ، بیشتر از گذشته ، استفاده می شد. به این ترتیب ، تکمله های ایندکس اسلامیکوس هر پنج سال یک بار منتشر و اطلاعات آن روزآمد می گردید. از ۱۳۵۶ ش / ۱۹۷۷، پیرسون به انتشار سه ماهه ایندکس اسلامیکوس مبادرت کرد (رپر، ص ۱).
با اینکه در رده بندی به کار رفته در این کتاب ، سعی شده است موضوعات در رده های واقعی قرار گیرند، تنظیم آن برپایه طرحهای از پیش تعیین شده و مبتنی بر منطقی خاص نبوده و نمی توان ادعا کرد که مقالات کاملاً زیر عناوین موضوعی مناسب آمده و از این لحاظ دقت و تناسب لازم رعایت شده است . با وجود این ، رده بندی پیرسون بسیار راهگشاست و هر جا لازم بوده ، از «ارجاع » کمک گرفته شده است (پیرسون ، مقدمه ، ص VIII ). ایندکس اسلامیکوس بعدها به سردبیری رُپِر به کار خود ادامه داده و محدوده جغرافیایی این مقالات ، تمام سرزمینهای اسلامی و مناطقی است که مسلمانان فتح کرده یا زیرنفوذ خود درآورده اند، و نیز مناطقی که بنحوی اسلام به آنجاها راه یافته و با فرهنگ و تمدن بومی تماس پیدا کرده است ، یعنی تقریباً تمام جهان مسکون ؛اما سرزمینهایی که در آن اسلام تسلط کامل دارد، با جزئیات بیشتر بررسی شده است . تقسیم بندی جغرافیایی ذیل هر سر عنوان موضوعی اعمال شده است .
نمایه نویسندگانِ مقالات در پایان هر جلد موجب سهولتِ دستیابی به مطالب است (همان ، مقدمه ، ص IX-VIII ).ایندکس اسلامیکوس در مجلدات نخست تنها به مقالات نشریات ، یادنامه ها و کنگره ها و سایر نشریاتی که بین الدفتین قرار داشت ، می پرداخت اما از ۱۳۵۶ ش / ۱۹۷۷، کتابها و تک نگاشتها نیز به حوزه کار آن اضافه گردید (همان ، مقدمه، ص VII ؛رپر، همانجا).
با توجه به مسائل نوین جهان اسلام ، بتدریج ، عناوین موضوعی تازه ای مانند اقتصاد، سیاست ، اقلیتهای مسلمان ، و نمایشنامه نویسی به سرعنوانهای پیشین اضافه گردید ( ایندکس اسلامیکوس ۱۹۸۱ـ۱۹۸۵ ، ج ۱، ص XIV )و در حال حاضر در دو بخش جدا، مقالات و کتابها و تک نگاشتها، منتشر می گردد. در ۱۳۷۵ ش ، در دوره چهارم جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران ، از این فهرست تقدیر شد (ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ص ۱۳).
پیرسون در ۱۳۴۶ ش / ۱۹۶۷ در بنیانگذاری کمیته کتابخانه های خاورمیانه پیشگام بود و در این زمینه مجموعه طویلی از کتابشناسیهای بزرگ و کوچک پدید آورد. این فعالیت مداوم به تشکیل کمیته بین المللی کتابخانه های خاورمیانه انجامید (رپر، ص ۱ـ۲).
منابع :
(۱) ایرج افشار، «جشن نامه پیرسن و کتابداری شرقی »، آینده ، سال ۷، ش ۹ـ۱۰ (آذر و دی ۱۳۶۰)؛
(۲) ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی . مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، کارنامه شش دوره اعطای جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران ، ۱۳۷۷ـ۱۳۷۲ ، تهران ۱۳۷۷ش ؛
(۳) Index Islamicus 1981-1985: a bibliography of books and articles on the Muslim world , compiled & edited by G.J. Roper, London 1991;
(۴) J.D. Pearson, Index Islamicus: 1906-1955 , London 1974;
(۵) Geoffrey Roper, Professor James Douglas Pearson 1911-97 . [on-line]. Available: http: // www. lib. umich. edu/ libhome/ Area. Programs/ Near. Eas…
دانشنامه جهان اسلام جلد ۵
