فقیه و نحوی و قاری شیعی اهل حلب . کنیه اش ابوالحسن و از شاگردان بر جسته ابوالصّلاح حلبی (متوفی ۴۴۷) بود و پس از او تصدی کارهایش را بر عهده گرفت (ذهبی ، ۱۴۰۶، ج ۱۸، ص ۱۷۶؛ ابن حَجَر عَسقَلانی ، ج ۲، ص ۷۵). ثابت سرپرست کتابخانه ای از موقوفات سیف الدوله حمدانی (حک : ۳۳۳ـ۳۵۶) در حلب بود (ذهبی ، ۱۴۱۴، حوادث و وفیات ۴۴۱ـ۴۶۰ ه ، ص ۴۹۹).
در قرن ششم ، منتجب الدین رازی (ص ۳۵) از ثابت بن احمدبن عبدالوهاب حلبی فقیه یاد کرده است که شاگرد ابوالصّلاح حلبی بوده ؛ اما آقابزرگ طهرانی (ج ۴، ص ۲۲۶) او را کسی جز ثابت بن اسلم و متأخر از او دانسته است .
از تألیفات ثابت ،
کتابی ذکر شده است در اثبات اینکه قرائت عاصم بن ابی النَّجود (متوفی ۱۲۷) منطبق با قرائت قریش بوده است (ذهبی ، ۱۴۱۴، همانجا؛ قس آقابزرگ طهرانی ، همانجا).
اثر دیگر ثابت ،
ابتداء دعوه العبیدیین و کشف عُوارهم است (آقابزرگ طهرانی ، ج ۱، ص ۶۰) و در آن گزارشی از دعوت اسماعیلیان آورده و به نقد آرای آنان پرداخته است (ذهبی ، ۱۴۰۶؛ همو، ۱۴۱۴، همانجاها).
اسماعیلیان معتقد بودند که او با نوشتن این کتاب مذهب آنان را به نابودی کشانده است (همو، ۱۴۱۴، همانجا؛ صَفَدی ، ج ۱۰، ص ۴۷۰)، ازاین رو به دستور مستنصر، خلیفه فاطمی (حک : ۴۲۷ـ۴۸۷)، او را دستگیر کردند، به مصر بردند و به دار آویختند (ذهبی ، ۱۴۰۶؛ همو، ۱۴۱۴، همانجاها) و کتابخانه حلب را که در آن زمان دارای دهها هزار جلد کتاب بود، آتش زدند (همانجاها). در مورد آثار دیگر او و یا نسخ خطی یا چاپی آثار مذکور اطلاعی در دست نیست .
تاریخ ذهبی که قدیم ترین منبع در باره ثابت بن اسلم است ، تاریخ قتل او را حدود سال ۴۶۰ ذکر کرده است (همانجا) و تراجم دیگر به اتفاق ، نیز همان تاریخ را ضبط کرده اند (صفدی ؛ ابن حجر عسقلانی ، همانجاها).
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی ؛
(۲) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۳) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات ۴۴۱ـ۴۶۰ ه ، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴؛
(۴) همو، سیر اعلام النبلاء ، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنوؤط و محمدنعیم عرقسوسی ، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛
(۵) صفدی ؛
(۶) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی ، فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۹