ابوبکر محمدبن احمدبن ابی بِشْر، مؤلف آثار نجومی . در دهکده خَرَق در نزدیکی مرو به دنیا آمد، و ظاهراً زندگی علمی او در همان محل سپری شد و در ۵۳۳ در همانجا وفات یافت . نام او را گاه ابومحمد عبدالجبّاربن عبدالجبّاربن محمد ذکر کرده اند؛ و گاه او را با بهاءالدین ابومحمد خرقی ، فیلسوف و متخصص علوم ریاضی که بیهقی زندگینامه او را نوشته است ، یکی دانسته اند (ویدمان ، ۱۹۱۰، ص ۷۲ـ۷۳؛ همو، ۱۹۷۰، ج ۱، ص ۶۵۴ ـ ۶۵۵).
مهمترین اثر بهاءالدین درباره نجوم ، جغرافیا و گاهشناسی ، منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک است (حاجی خلیفه ، ج ۲، ستون ۱۸۵۲). این اثر مشتمل بر سه «مقاله » است که نخستین آنها درباره ترتیب افلاک است و نظریه ابوجعفر خازن * و ابن هیثم * را مبنی بر اینکه افلاک صلب سیّارات را به حرکت درمی آورند تأیید می کند.
در این اثر خرقی مختصات ۸۳ ستاره و طول اوجهای سیارات را برای سال ۱۴۴۴ اسکندرانی (مطابق با ۱۹ ذیقعده ۵۲۶ تا یکم ذیحجه ۵۲۷/ ۱۱۳۲ـ۱۱۳۳م ) عرضه کرده است (نالینو، ج ۱، ص شصت و شش ـ شصت و هفت )، و اندازه متداول را نزد منجمان دوره اسلامی درباره میل دایره البروج (َ۳۵ ْ۲۳ دقیقه ؛ نالینو، ج ۱، ص ۱۵۹) و تقدیم اعتدالین (ْ۱ در ۶۶ سال ؛ نالینو، ج ۱، ص ۲۹۲) ذکر می کند. مقاله دوم به توصیف کره زمین ، از جمله به محاسبه مطالع و طالعهای مایل محلی می پردازد. باب دوم آن که مبتنی بر اثر مفقود جیهانی است ، درباره اقیانوسها و دریاهاست و متن آن ویرایش و به لاتین ترجمه و با آثار بَتّانی و ابن رُسته مقایسه شده است (نالینو، ج ۱، ص ۱۶۷ـ ۱۷۵، ج ۲، ص بیست و سه ).
بخشی از این مقاله که درباره مسیر خط استوای زمینی و «قُبّه الارض * » ( نقطه ای مفروض بر روی زمین محل برخورد خط استوا با نصف النهاری که ربع مسکون را به دو نیمه مساوی تقسیم می نموده است رجوع کنید به حسن زاده آملی ، ج ۱، ص ۲۰۰ـ ۲۰۷ ) است ، ویرایش و به فرانسه ترجمه شده است (فران ، ص ۴ـ۶، ۱۷ـ۲۰). سومین و آخرین مقاله درباره گاهشناسی است (نالینو، ج ۱، ص ۲۴۵)، و مفاهیمِ احکام نجومیِ قِرانِ مشتری ـ زحل و دورها ( ی سیارات ) را نیز شرح می دهد. مقدمه کتاب منتهی الادراک به آلمانی ترجمه شده است (ویدمان و کُهل ، ص ۲۰۵ـ ۲۰۹؛ ویدمان ، ۱۹۷۰، ج ۲، ۶۳۰ـ۶۳۴).
خرقی خلاصه ای از منتهی الادراک را در دو «مقاله » تدوین کرد و آن را التبصره فی الهیئه نامید (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۳۳۸) و به ابوالحسین علی بن نصیرالدین ، وزیر سنجر، تقدیم کرد. مقدمه این اثر نیز به آلمانی ترجمه شده است (ویدمان و کهل ، ص ۲۰۹ـ۲۱۱؛ ویدمان ، ۱۹۷۰، ج ۲، ص ۶۳۴ـ۶۳۶). تبصره ، چنانکه از تعداد فراوان نسخه های خطی بر جای مانده آن برمی آید، بسیار موردتوجه بوده است . این امر را شرحهایی نیز که محمدبن مبارکشاه بخاری در ۷۳۳ (بروکلمان ، ذیل ، ج ۱، ص ۸۶۳) و احمدبن عثمان جوزجانی (متوفی ۷۴۴) بر آن نوشته اند (سوتر ، ص ۱۶۴) تأیید می کند.
منابع :
(۱) ( مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۲) حسن حسن زاده آملی ، دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی ، قم ۱۳۷۲ ش ) ؛
(۳) Carl Brockemann, Geschichte der arabischen litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(۴) G. Ferrand, “Notes de gإographie orientale”, Journal asiatique , 202 (1923), 1-35;
(۵) C. A. Nallino, Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum , Milan 1899-1907;
(۶) H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Leipzig 1900;
(۷) E. Wiedemann, Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte , Hildesheim and New York 1970, I, 641-659, II, 628-636;
(۸) idem, “Einige Biographien nach al-Baihaq i ¦ “, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen , 42 (1910), 59-77;
(۹) E. Wiedemann and K. Kohl, “Einleitung zu Werken von al Charaq ¦â “, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen , 58-59, 1926-1927, 203-211.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴
