ابولولید محمد بن عبدالله بن احمد ارزقى ، نویسنده اثر مهم کتاب مکه و اخبارها و جبالها و اودیتها، اثرى جاودانه در تاریخ مکه است . ابن ندیم اورا احد الاخباریین و اصحاب السیر وبنابراین یکى از مورخان به شمار آورده و کتاب مکه اورا کتاب بزرگى خوانده است .
این اثرمؤ لف ، اگرچه نوعى تاریخ محلى است ، اما به دلیل آنکه وى تاریخ مقدس ترین شهر دنیاى اسلام رانگاشته ، در عمل به صورت منبعى مهم براى تاریخ اسلام درآمده است . این کتاب به نام اخبار مکه و ما جاء فیها من الاثار به چاپ رسیده است .آنچه که باید نسبت به مولف کتاب توجه داشته آن که کتاب از آن محمد بن عبدالله است ؛ جزآن که نقش وى در این کتاب ، روایت بخش اعظم کتاب از جدش احمد بن ولید است و تنها شمار اندکى از دیگران .
شاید بر این اساس بتوان مولف اصلى را جدّ وى دانست نه خود او. وى به مانند وستنفلد بر این باور است که از وجود برخى از اسناد دیگر در کتاب و نیز شباهت هاى میان این کتاب با آنچه در سیره ابن هشام آمده ، چنین برمى آید که کتاب اخبار مکه در اصل کوچکتر از حجم فعلى بوده و به مررو با ضمیمه کردن برخى مطالب دیگر، بر حجم آن افزوده شده است .کتاب اخبار مکه چندین بار تلخیص شده و به شعر نیز درآمده است .
اخبار مکه ، در فصول نخستین خود، تاریخ مکه را از تاریخ کعبه آغاز کرده و سیرى تاریخى از کعبه و مسجد الحرام را به دست داده است . بحث از جرهمیان و حاکمیتشان بر مکه و سپس خزاعه و بعد از آن قریش در پى آمده است . همین طور بحث از بت پرستى و دلائل رواج آن در جاهلیت و نیز حج گذارى در دوران جاهلى .
پس از آن تاریخ کعبه ومکه بد از اسلام تا آتش زدن آن توسط امویان و… بحث از ارکان کعبه و بخشهاى دیگر آن و نیز مسجد الحرام با تفصیل تمام همراه با تاریخچه آنها آمده است . ارائه جغرافیاى دقیق شهر، خانه ها و محلات و منازل شخصیت هاى برجسته مکه در دوران پس از اسلام و نیز روشنگرى درباره محلات شهر، گورستانها… از ابواب دیگر کتاب است .
این کتاب نخست بار تسط وستنفلد در سال ۱۸۵۸ بر اساس سه نسخه در اروپا چاپ شد. چاپ فعلى رایج آن در سال ۱۳۵۲ قمرى با تحقیق رشدى ملحس انجام شده است . مصحح پیوستهایى درباره تاریخ بازسازى کعبه از پس از دورانى که ارزقى آورده و نیز شرحى از سیلهایى که تا این اواخر در مکه آمده و مسائلى دیگر بر کتاب افزوده است . اخبار مکه به سال ۴۱۱ از روى چاپ رشدى ملحس در قم افست شده است . این کتاب توسط دکتر محمد مهدوى دامغانى به فارسى درآمده است .
منابع تاریخ اسلام//رسول جعفریان