ابوعلی حسن‌بن علی، از عرفای بزرگ خراسان در قرن سوم. ابونُعَیم اصفهانی (ج۱۰، ص۱۱۰، ۳۵۰) نام او را جرجانی (جورجانی) آورده است(نیز رجوع کنید به هجویری، ۱۳۵۸ ش، ص ۱۸۶؛ قس همان، چاپ عابدی، ۱۳۸۳ ش، ص ۲۲۵، که جوزجانی آورده است).
از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، زیرا در منابع، بیشتر به اقوال و آرای او پرداخته شده است. به‌سبب انتساب وی به جوزجان/ گوزگان (سُلَمی، ص ۵۳۳؛انصاری، ص ۳۰۱)، احتمالاً در آنجا متولد شده است. سُلَمی (ص ۲۴۲) به مصاحبت جوزجانی با حکیم ترمذی*و محمدبن فضل بلخی*اشاره کرده و گفته که وی تقریباً با ایشان هم سن بوده است؛بنابراین، احتمالاً بیشتر عمر وی در قرن سوم سپری شده است.
همچنین از گفته‌های سلمی (ص ۲۴۴) بر می‌آید که جوزجانی با بایزیدِبسطامی*نیز مصاحبت یا گفتگویی داشته است. هُجویری (۱۳۸۳ ش، همانجا) او را مرید حکیم ترمذی و از همراهان ابوبکرِ ورّاق * دانسته و گفته است که وی در زمانه خود بی‌نظیر بود. ابونعیم اصفهانی (ج۱۰، ص۳۵۰) نیز از وی با تعبیر حِبر ربّانی یاد کرده است. در باره مریدان و شاگردان جوزجانی، اطلاع دقیقی وجود ندارد. پاره‌ای از سخنان او از طریق ابوبکر رازی و عبداللّه‌بن محمد رازی نقل شده (سلمی، ص ۲۴۲ـ۲۴۳) و هُجویری نیز (همانجا) ابراهیم سمرقندی را مرید وی معرفی کرده است.
پیروی از سنّت و دوری از بدعت، اهمیت ویژه‌ای نزد جوزجانی داشته ( رجوع کنید به سلمی، ص ۲۴۳ـ۲۴۴؛عطار، ص ۵۶۲ـ۵۶۳؛شعرانی، ج ۱، ص۹۰) و تحلیل و تفسیر رمزی مفاهیم، که از ویژگیهای گفتار صوفیان در آن دوره است، در سخنان وی نیز دیده می‌شود (برای نمونه رجوع کنید به توضیح او درباره بخل در سلمی، ص ۲۴۳؛ابونعیم اصفهانی، همانجا؛عطار، ص ۵۶۳). در باب مفاهیمی چون سعادت، شقاوت، رضا، صبر و تفویض هم سخنانی از وی نقل شده است ( رجوع کنید به سلمی، ص ۲۴۳ـ۲۴۴؛قشیری، ص۲۰۰).
از مجموع سخنان پراکنده‌ای که از وی نقل شده، می‌توان به دقت و موشکافی او در تحلیل مفاهیم و احوال عرفانی پی برد. تقریباً همه کسانی که ذکری از او به میان آورده‌اند، این عبارت را از وی نقل کرده‌اند که مردمان در غفلت به‌سر می‌برند و بر ظن و گمان تکیه می‌کنند و به خطا می‌پندارند که بر مدار حقیقت عمل می‌کنند و از روی مکاشفه سخن می‌گویند ( رجوع کنید به سلمی، ص ۲۴۵؛عطار، ص ۵۶۲؛شعرانی، همانجا).
هجویری(۱۳۸۳ ش، ص ۲۲۵ـ۲۲۶) در تفسیر این سخن، آن را اشاره به جاهلان، خصوصاً جاهلان صوفیه، دانسته که پندارهایشان بی‌حقیقت است و از روی هوا سخن می‌گویند و می‌پندارند که از روی مکاشفه گفته‌اند؛بر خلاف علمای ایشان که حقیقتشان بی‌پندار است، زیرا تنها رؤیتِ حقیقی جلال و جمال حق است که پندارها را از سر بیرون می‌کند.
کَلاباذی (ص ۳۲ـ۳۳) ابوعلی جوزجانی را در زمره کسانی چون حارثِ محاسبی*، یحیی‌بن معاذ*، حکیم ترمذی و ابوبکر ورّاق آورده است که در باره علم معاملت سخن گفته و تألیفاتی داشته‌اند. همچنین گفته‌اند که وی تألیفات مشهوری در علم آفات (آسیب‌شناسی سلوک) و ریاضات و مجاهدات داشته (رجوع کنید به هجویری، ۱۳۸۳ ش، ص ۲۲۵؛انصاری، ص ۳۲۸؛شعرانی، همانجا)، اما نام این آثار ذکر نشده است و اکنون نیز اثر مستقلی از وی در دست نیست.
منابع:
(۱) احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷؛
(۲) عبداللّه‌بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمد سرور مولائی، تهران ۱۳۶۲ ش؛
(۳) محمدبن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰؛
(۴) عبدالوهاب‌بن احمد شعرانی، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۵) محمدبن ابراهیم عطار، تذکره الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش؛
(۶) عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، الرساله القشیریه، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۷) ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛
(۸) علی‌بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، چاپ و. ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش؛
(۹) همان، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش.
دانشنامه جهان اسلامجلد ۱۱