زندگینامه ابوعبدالرحمان حیرى(متوفی۴۳۰ه ق)

ابوعبدالرحمان اسماعیل بن احمد، مقرى، مفسر، محدّث و فقیه شافعى قرن چهارم و پنجم. به نوشته خطیب بغدادى (ج ۷، ص ۳۱۸) که اطلاعاتش در این باره از خود حیرى است، حیرى در رجب ۳۶۱ و احتمالا در محله حیره نیشابور به دنیا آمد (نیز رجوع کنید به سمعانى، ج ۲، ص ۲۹۷ـ۲۹۸؛ قس یاقوت حموى، ج ۲، ص ۶۴۶، که تاریخ تولد او را به اشتباه ۳۱۱ ذکر کرده است). حیرى نابینا بود (صفدى، ص ۱۱۹)، لذا در منابع براى او لقب ضریر نیز آوردهاند (براى نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۷، ص ۳۱۷؛
سبکى، ج ۴، ص ۲۶۵).

حیرى از عالمان و فقیهان شافعى دوره خود همچون ابوطاهر محمدبن خُزَیمه (متوفى ۳۸۷)، زاهربن طاهر سرخسى (متوفى ۳۸۹)، ابوعبدالرحمان سُلَمى (متوفى ۴۱۲) استماع حدیث کرد (خطیب بغدادى، ج ۱، ص ۴۴۳، ج ۷، ص ۳۱۸؛ذهبى، ج ۹، ص ۴۷۳؛سبکى، ج ۴، ص ۲۶۶؛براى فهرستى از دیگر مشایخ او رجوع کنید به حیرى، مقدمه عرشى، ص ۱۷ـ۱۸). وى در ۴۲۳ به بغداد سفر کرد و در آنجا احادیثى که از عالمان و محدّثان خراسانى شنیده بود روایت کرد (خطیب بغدادى، ج ۷، ص ۳۱۸؛ابنماکولا، ج ۳، ص ۴۳).

خطیب بغدادى بارها مطالبى از حیرى به نقل از ابوعبدالرحمان سلمى، صاحب طبقات الصوفیه، نقل کرده است که حاکى از تمایلات صوفیانه حیرى و تعلق او به مکتب صوفیانه سلمى در خراسان است (براى نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱، ص ۴۴۳، ۴۴۵، ج ۲، ص ۱۸۰ـ۱۸۲؛براى فهرستى از این نقلقولها رجوع کنید به همان، ج ۱۷، فهارس، ص ۲۱۴).

حیرى به قصد سکونت در مکه راهى این شهر شد، ولى به جهت ناامنى راه مکه از نیمه راه به نیشابور بازگشت. از جمله کتابهایى که وى در این سفر همراه خود داشت صحیح بخارى بود که آن را از ابوالهیثم محمدبن مکى کُشمیهَنى (متوفى ۳۸۹) سماع کرده بود. خطیب بغدادى در سه مجلس صحیح بخارى را نزد حیرى سماع کرد و فهم و شناخت وى را ستود (همان، ج ۷، ص ۳۱۸ـ۳۱۹؛نیز رجوع کنید به سبکى، ج ۴، ص ۲۶۵).

علاوه بر خطیب بغدادى، عبدالغافر فارسى (ص ۱۷۴) نیز حیرى را ستوده و از آثار او در علوم قرآن و قرائات و دیگر علوم یاد کرده است.

رحلت

خطیب بغدادى (ج ۷، ص ۳۱۹، به نقل از مسعودبن ناصر سجزى) و فارسى (همانجا)، درگذشت او را اندکى پس از ۴۳۰ ذکر کرده اند.

آثار

از جمله آثار موجود وى، کتاب وجوه القرآن است که محمد عبدوس ستّار آن را به عنوان پایاننامه دکترى در دانشگاه کیمبریج تصحیح کرده و نجف عرشى آن را بار دیگر براساس دو نسخه تصحیح کرده است (مشهد ۱۳۸۰ش). کتاب دیگر حیرى، تفسیرى است با نام کفایه التفسیر که کتاب مشهورى بوده (ذهبى، ج ۹، ص ۴۷۴؛سبکى، همانجا؛داوودى، ج ۱، ص ۱۰۶) و دو نسخه از آن موجود است (رجوع کنید به ستار، ص ۴۱) از جمله نسخه اى کهن که تاریخ کتابت آن ۵۰۶ است و در کتابخانه آستان قدس رضوى نگهدارى مى شود (فکرت، ص ۴۶۶؛براى آگاهى بیشتر از این تفسیر رجوع کنید به ستار، ص ۴۱ـ۵۶).

حیرى (ص ۵۴) در آغاز وجوه القرآن از کتابهاى دیگرش یاد کرده است که عبارت اند از:

الوقوف؛

مثلث الواعظین؛

کتاب التنزیل؛

کتاب معانى اسماءالرب؛

اسماء من نزل فیهم القرآن.

منابع:
 

(۱) ابنماکولا، الاکمال فى رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنى و الأنساب، چاپ عبدالرحمانبن یحیى معلمى یمانى، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶؛
(۲) اسماعیلبن احمد حیرى، وجوهالقرآن، چاپ نجف عرشى، مشهد ۱۳۸۰ش؛
(۳) خطیب بغدادى؛
(۴) محمدبن على داوودى، طبقات المفسّرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۵) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۶) عبدالوهاببن على سبکى، طبقات الشافعیه الکبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ( ۱۹۷۶)؛
(۷) سمعانى؛
(۸) خلیلبن ایبک صفدى، نکت الهمیان فى نکت العُمیان، چاپ احمد زکىبک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱؛
(۹) عبدالغافربن اسماعیل فارسى، الحلقه الاولى من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیمبن محمد صریفینى، چاپ محمدکاظم محمودى، قم ۱۳۶۲ش؛
(۱۰) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، مشهد ۱۳۶۹ش؛
(۱۱) یاقوت حموى، معجمالادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛

(۱۲) Muhammad Abdus Sattar, “Kifayat al-Tafsir of Nishapuri: a rare manuscript”, Islamic culture, LXVIII, no.1 (Jan. 1994).

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴