ابوایّوب انصاری، خالد بن زید، صحابی جلیل القدر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه وآله وسلم و از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام. نام کامل وی خالد بن زَید بن کُلَیْب بن ثَعْلَبه (عمرو) بن عبد عَوف بن غَنْم بن نَجّار خَزْرَجی انصاری است (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص ۴۸۴؛ مزّی، ج ۸ ، ص ۶۶؛ ابن اثیر، ج ۵، ص ۱۴۳)، اما بیشتر به کنیه‌اش، ابوایّوب، مشهور است (رجوع کنید به طبری، ج ۴، ص ۴۲۳؛ ابن عبدالبرّ، ج ۲، ص ۴۲۴؛ ابن¬اثیر، ج ۲، ص ۸۰).
مادرش، زهراء (هند)، دختر سعد بن قیس بن عمرو بن امرئ القیس بود و همسرش، امّ حسن، دختر زید بن ثابت بن ضحاک (ابن سعد، همانجا؛ خلیفۀ بن خیاط، ص ۱۵۷؛ ابن¬اثیر، ج ۲، ص ۸۰). ابن سعد (ج ۳، ص ۴۸۴، ج ۸، ص ۴۴۹) نوشته که ابو ایّوب دختری به نام عمره و پسری به نام عبدالرحمان داشته، اما نسل وی منقطع شده است؛ با این حال، در ادوار بعدی، کسانی نسب خود را به ابوایّوب رسانده اند، از جمله بشر بن سلیمان نخاس، ایّوب بن خالد و خواجه عبدالله انصاری (رجوع کنید به ابن بابویه، کمال الدین، ص ۴۱۸؛ فتال نیشابوری، ص ۲۵۲؛ ابن عساکر، ج ۱۶، ص ۳۴؛ ذهبی، ج ۱۸، ص ۵۰۳؛ نیز رجوع کنید به سمعانی، الانساب، ج ۴، ص ۳۴۰، ج ۵، ص ۱۵۵).
وی از پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم و اُبیّ بن کعب روایت نقل کرده و براء بن عازب، جابر بن سَمُرَه، سعید بن مُسیّب، عبدالله بن عباس، عُروه بن زبیر و بسیاری دیگر از او حدیث نقل کرده اند (رجوع کنید به مزّی، ج ۸، ص ۶۷ـ۶۸؛ ذهبی، سیر، ج ۲، ص ۴۰۳). مزّی (ج۸، ص۶۷)، به نقل از ابن برقی، شمار روایات باقی مانده از ابوایوب را پنجاه برشمرده، اما ذهبی روایاتی را که از وی در مسند بقی بن مخلد نقل شده،۱۵۰ یا ۱۵۵ روایت دانسته است (سیر، ج۲، ص۴۰۳؛ برای نمونه‌ای از روایات وی، رجوع کنید به ابن عبدالحکم، ص ۲۶۸ـ۲۷۰). محمد عبدالله ولد کریم روایات وی را در کتاب ابوایّوب الانصاری و مرویاته فی الکتب السته و مسند الامام احمد (ریاض ۱۴۱۵) گردآورده است.
وی از راویان حدیث غدیر و گواهان ِصحت صدور آن است (طوسی، ص ۴۵؛ امینی، ج ۱، ص ۲۸ـ۲۹). همچنین احادیثی در فضیلت امیرالمؤمنین علیه¬السلام و اهل بیت نقل کرده است (رجوع کنید به ابن¬بابویه، الخصال، ص ۱۸۸، ۴۱۲؛ ابن¬شهرآشوب، ج ۱، ص ۲۹۸، ج ۲، ص ۶۹ـ۷۰؛ ابن بطریق، ص ۶۵، ۲۶۶ـ۲۶۷، ۴۵۰ـ۴۵۱).
ابوایّوب از جمله بیعت کنندگان عقبۀ دوم بود و پیامبر میان وی و مُصعب بن عُمیر پیمان برادری برقرار کرد (ابن سعد، همانجا؛ ابن هشام، ج ۲، ص ۱۰۰، ۱۵۲). او در جنگ بدر و دیگر جنگهای پیامبر در کنار ایشان حضور داشت (ابن سعد، همانجا؛ خلیفه بن خیاط، ص ۱۵۷؛ ذهبی، ج ۲، ص ۴۰۵).
از جمله فضیلتهای وی، اقامت رسول اکرم در خانۀ او پس از هجرت آن حضرت به مدینه بود (رجوع کنید به ابن هشام، ج ۲، ص ۱۴۰ـ۱۴۴؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۱؛ مسعودی، ج ۳، ص ۱۹ـ۲۰). همچنین وی در حادثۀ افک* ، فوراً اتهام وارد شده بر همسر پیامبر را تکذیب کرد. مفسران گفته¬اند که آیۀ چهاردهم سورۀ نور دربارۀ این واقعه و در شأن ابوایّوب و همسرش نازل شده است (رجوع کنید به زمخشری؛ ابوالفتوح رازی؛ ابن کثیر، ذیل آیه).
ابوایّوب با آنکه توانگر نبود، از جمله چند تنی بود که برای هزینۀ ولیمۀ عروسی علی علیه السلام و فاطمه زهرا سلام¬الله علیها کمک کرد ( ابوالفتوح رازی، ذیل فرقان: ۵۴؛ عاملی، ص ۱۳۵). همچنین در بازگشت از خیبر، پاسداری از خیمۀ پیامبر اکرم را هنگام عروسی حضرت با صفیه، دختر حیی بن اخطب، بر عهده گرفت و پیامبر برای وی دعای خیر و طلب رحمت نمود (واقدی، ج ۲، ص ۷۰۸؛ ابن عساکر، ج ۱۶، ص ۴۵ـ۴۷؛ ابن جوزی، ج ۱، ص ۱۸۶).
ابوایّوب از یاران خاص امیرالمؤمنین و از جمله معترضان ابوبکر در سقیفه بنی ساعده بود (نصر بن مزاحم، ص ۳۶۶؛ ابن بابویه، الخصال، ص ۴۶۱، ۴۶۵؛ طبرسی، ج ۱، ص ۹۷، ۱۰۳). با این حال، پس از رحلت پیامبر، برای پیشرفت اسلام، در جنگها همراه خلفا بود، از جمله در فتح مصر حضور داشت (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص ۴۸۴ـ۴۸۵؛ طبری، ج ۴، ص ۲۴۱؛ ابن عبدالحکم، ص ۹۳؛ ابن تغری بردی، ج ۱، ص ۲۱).
وی از نخستین بیعت کنندگان با امیرالمؤمنین بود و در همۀ جنگها در کنار ایشان حضور داشت (مفید، ص ۱۲۸ـ۱۲۹؛ ابن عبدالبرّ، ج ۲، ص ۴۲۵، ج ۴، ص ۱۶۰۶ ؛ قس ابن¬قتیبه، ص ۱۵۶؛ طبری، ج ۵، ص ۸۴؛ خطیب بغدادی، ج ۱، ص ،۴۹۴ که فقط از شرکت وی در جنگ نهروان سخن گفته¬اند). در سفر آن حضرت به مدائن نیز همراه ایشان بود (خطیب بغدادی، ج ۱، ص ۴۹۳). امام علی علیه السلام او را به امارت مدینه گماشت و وی،پس از حملۀ بسر بن ابی ارطاه، از مدینه خارج و راهی کوفه شد (ثقفی، الغارات، ج ۲، ص ۶۰۲؛ ابن اعثم، ج ۴، ص ۲۳۱؛ ابن عساکر، ج ۱۰، ص ۱۵۲).
در منابع شیعی او را از راویان پسندیده و نخستین گروندگان به امیرالمؤمنین دانسته¬اند (رجوع کنید به طوسی، ص ۳۸؛ اردبیلی، ج۱، ص۲۹۱؛ بحرالعلوم، ج ۲، ص ۳۱۸)، اما ابن داوود (ستون ۱۳۷؛ نیز رجوع کنید به مامقانی، ج ۲۵، ص ۱۰۹) او را مهمل خوانده است.
رحلت
برخی ازابوایّوب انصاری، به سبب شرکت در جنگهایی به فرماندهی معاویه و فرزندش یزید، انتقاد کرده اند.فضل بن شاذان، در پاسخ به این اشکال، گفته که هدف او پیشرفت اسلام بوده و تصور می‌کرده است که با این کار، اسلام را تقویت و شرک را تضعیف می‌کند (رجوع کنید به طوسی، ص ۳۸؛ حرّعاملی، ستون ۵۸ـ۵۹؛ بحرالعلوم، ج ۲، ص ۳۲۴ ).
به عقیدۀ خوئی (ج ۷، ص ۲۴)، ابوایّوب با اذن امام معصوم در این جنگها شرکت می‌کرده است. وی در جریان جنگ با رومیان، به فرماندهی یزید بن معاویه، بر اثر بیماری درگذشت.تاریخ درگذشت وی را سالهای ۵۰ تا ۵۲ یا ۵۵ ثبت کرده اند (رجوع کنید به مزّی، ج ۸، ص ۷۰؛ ابن حجر، ج ۲، ص ۲۰۱).
نقل شده است که وی وصیت کرد پیکرش را در خاک دشمن دفن کنند. بعدها رومیان در قسطنطنیه بر روی قبر وی بقعه ای بنا کردند، مردم آن را زیارت می کردند و در هنگام خشکسالی به آن پناه می‌بردند و طلب باران می‌کردند (ابن سعد، ج ۳، ص ۴۸۴ـ۴۸۵؛ ابونعیم اصفهانی، ج ۲، ص ۱۸۷ قس قطب ،ص ۱۳۷ـ۱۳۹).
سلاطین عثمانی نیز به این قبر توجه داشتند و در آنجا تاج گذاری می‌کردند. همچنین در کنار آن یک مسجد و یک مدرسه ساخته اند (قطب، ص ۱۵۳ـ۱۶۵). امروزه نیز بقعۀ ابوایّوب در استانبول برپاست و مردم از او به سلطان ایّوب یاد می کنند و به زیارت آن می‌روند و برخی مراسم را در آنجا انجام می‌دهند (حرزالدین، ج ۱، ص ۸۷ـ۸۹؛ قطب، ص ۱۴ـ۱۶، ۱۵۰ـ۱۵۲).
در منابع (رجوع کنید به نصر بن مزاحم، ص ۳۶۸ـ۳۶۹؛ ابن اعثم، ج ۲، ص ۴۴۷؛ ابن ابی الحدید، ج ۸، ص ۴۵) ابیاتی از وی نقل شده و امین (ج ۶، ص ۲۸۳) او را شاعری پسندیده خوانده است. دربارۀ ابوایّوب کتابهای بسیاری نوشته شده، که از آن جمله است: مناقب سیدنا ابی ایّوب الانصاری اثر عبدالله بن محمد نجمی، نفحات العبیر الساری باحادیث ابی ایّوب الانصاری (رجوع کنید به شیبانی، ص ۲۲۷، ۲۳۷)، و الصحابی الجلیل ابو ایّوب الانصاری عند العرب و الترک و الفرس نوشتۀ حسین مجیب مصری (قاهره ۱۹۹۹).
منابع :
(۱) عبدالحمید ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۷۸؛
(۲) ابوالحسن ابن اثیر، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، افست تهران، بی تا؛
(۳) ابومحمد ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱؛
(۴) محمد بن علی ابن بابویه، الخصال، چاپ علی اکلر غفاری، قم ۱۴۰۳؛
(۵) همو، کمال الدین و تمام النعمه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۵؛
(۶) ابن بطریق، العمده، قم ۱۴۰۷؛
(۷) ابن تغری بردی، النجوم الزاهره، بیروت ۱۴۱۲؛
(۸) احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۹) ابن داوود حلی، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳ ش؛
(۱۰) ابوالفرج ابن جوزی، کتاب صفه الصفوه، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛
(۱۱) ابن سعد، الطبقات الکبری (چاپ احسان عباس)؛
(۱۲) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۳۷۶/۱۹۵۶؛
(۱۳) ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، قاهره، بی تا؛
(۱۴) عبدالرحمان ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۱۵) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۱۶) عماد الدین ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۱۷) عبدالله بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۱۸) ابن هشام، السیره النبویه، چاپ مصطفی سقا و دیگران، بیروت، بی تا؛
(۱۹) ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۶ ش؛
(۲۰) محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواه وإزاحه الإشتباهات عن الطرق والإسناد، بیروت ۱۹۸۳؛
(۲۱) ابونعیم اصفهانی، معرفه الصحابه، چاپ محمد حسن اسماعیل و مسعد عبدالحمید سعدنی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۲۲) سید محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت ۱۴۰۳؛
(۲۳) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، بیروت ۱۳۹۷/۱۹۷۷؛
(۲۴) سید محمد مهدی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، چاپ محمد صادق و حسین بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۵؛
(۲۵) ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، چاپ سید جلال الدین محدث، تهران ۱۳۵۵ش؛
(۲۶) محمد حرز الدین، مراقد المعارف، قم ۲۰۰۷؛
(۲۷) محمد بن حسن حرعاملی، رساله فی معرفه الصحابه، در سه رساله در علم رجال، چاپ سید کاظم موسوی، تهران ۱۳۴۵ ش؛
(۲۸) خطیب بغدادی؛
(۲۹) خلیفه بن خیاط، کتاب الطبقات، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۲۱؛
(۳۰) شمس الدین ذهبی، سیر اعلام النبلاء؛
(۳۱) زمخشری؛
(۳۲) عبدالکریم سمعانی، الانساب؛
(۳۳) محمد ابراهیم شیبانی، معجم ما الف عن الصحابه و امهات المؤمنین و آل البیت، کویت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۳۴) طبری، تاریخ، بیروت؛
(۳۵) احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ سید محمد باقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶؛
(۳۶) محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الکشی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛
(۳۷) یوسف بن حاتم عاملی، الدر النظیم، قم، بی تا؛
(۳۸) فتال نیشابوری، روضه الواعظین، قم، بی تا؛
(۳۹) محمد علی قطب، ابوایّوب الانصاری خالد بن زید من المدینه الی اسوار القسطنطنیه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۴۰) عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محی الدین مامقانی، ج ۲۵، قم ۱۴۲۷؛
(۴۱) جمال الدین مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵؛
(۴۲) علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، چاپ شارل پلا، بیروت ۱۹۷۰؛
(۴۳) محمد بن محمد مفید، الجمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره، چاپ سید علی میر شریفی، قم ۱۴۱۳؛
(۴۴) نصر بن مزاحم منقری، وقعه صفین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۴۵) محمد بن عمرواقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، قاهره ۱۹۶۶؛
(۴۶) احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت ۱۳۷۹٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶