بَحْشَل ، ابوالحسن اَسلَم بن سَهْل واسِطی رَزّاز، مؤلفِ تاریخ واسط ( در لغت به معنای مردی بسیار سیاه رنگ (ابن منظور، ذیل واژه ) . از زندگی او جز نام برخی از راویانی که او از ایشان به نقل حدیث پرداخته ، از جمله وَهْب بن بَقّیَه (۱۵۵ـ ۲۳۹)، که گویا جدّ مادریش بوده ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ، ج ۱۳، ص ۴۸۸؛ ابن حجر عسقلانی ، ۱۳۹۰، ج ۱، ص ۳۸۸)، و تاریخ تقریبی وفاتش که در فاصله ۲۸۸ تا ۲۹۲ روی داده ، اطلاع دیگری در دست نیست .
تاریخ واسط ، که دستنوشته ناقصی از آن در قاهره موجود است ( تیمور، ش ۱۴۸۳) ( و در ۱۹۶۷ به اهتمام کورکیس عوّاد در بغداد چاپ شده است ) ، دارای ارزشهای جنبی قابل توجهی است . این نوشته قدیمترین تاریخ موجود است که محدثان ، برای تعیین اعتبار راویان می توانند از آن بهره بگیرند.
کتاب که با بحث مختصری درباره تاریخ قدیم شهر واسط و حواشی آن شروع می شود، به بیان احوال آن دسته از علمای مذهبی می پردازد که به نحوی به واسط مربوط بوده اند و از طریق سلسله رُوات به مؤلف می پیوسته اند ( راوی تاریخ واسط ، ابوبکر محمدبن عثمان بن سمعان است که در حفظ و اتقان ، شریک وی (بحشل ) شمرده می شود (یاقوت حموی ، ج ۳، جزء ۶، ص ۱۲۷) ) .
ترجمه احوال برحسب تقدّم تاریخی و طبقات رجال تنظیم شده است (در این کتاب به جای اصطلاح رایج «طبقه » از «قَرْن » استفاده شده است ). خصوصیات اشخاص در این ترجمه احوال اندک است و بنا به شیوه مرسوم ، به اسم عالم و استادان و شاگردان او، و نقل یک (و گاه چند) حدیث از احادیثی که روایت کرده است ، محدود می شود.
این اثر اگر جزو نخستین آثار از این نوع نباشد از کهنترین جلوه های ساده و ابتدایی حرکتی است که اندک زمانی بعد به برجسته ترین نوع آثار درتاریخ و تراجم تبدیل شد.
منابع :
(۱) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۲) همو، معجم المفهرس ، نسخه خطی قاهره ، «مصطلحات الحدیث »، ش ۸۲ ، ۱۰۲؛
(۳) ( ابن منظور، لسان العرب ، بیروت ، بی تا. ) ؛
(۴) تیمور، تاریخ ؛احمدبن
(۵) علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۶) محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقد الرجال ، قاهره ۱۳۲۵، ج ۱، ص ۹۸؛
(۷) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ویسبادن ۱۹۶۲ـ۱۹۷۹؛
(۸) ( یاقوت حموی ، معجم الادباء ، بیروت ، بی تا. ) ؛
(۹) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942, I, 210;
(۱۰) F. Rosenthal, A history of Muslim historiography, Leiden 1952, 83, 144 f., 406.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۲