ابواسحاق ابراهیم‌بن یعقوب‌بن اسحاق سعدی، محدّث قرن دوم و سوم. او را به‌سبب انتسابش به سعدبن ابی‌وقاص (صحابی معروف پیامبر) سعدی نامیده‌اند ( رجوع کنید به سمعانی، ج ۳، ص ۲۵۶؛ مزّی، ج ۲، ص ۲۴۴). عِجْلی (ص ۵۷) از یکی از معاصرانش به نام ابراهیم سعدی نام برده و او را از فرزندان عمربن سعد معرفی کرده است که به نظر می‌رسد همین جوزجانی باشد.
تاریخ ولادت جوزجانی مشخص نیست، اما با توجه به تاریخ فوت برخی شیوخِ وی، از جمله حسین‌بن علی جُعْفی (متوفی ۲۰۳) و محمدبن عبید طَنافسی کوفی (متوفی ۲۰۵؛ رجوع کنید به مزّی، ج ۲، ص ۲۴۵ـ۲۴۶)، احتمالاً در اواخر قرن دوم به‌دنیا آمده است. جوزجانی، مانند دیگر محدّثان، برای کسب علم از بزرگان عصر خود، به شهرها و مراکز علمی سفر می‌کرد.
دارقَطُنی از اقامت وی در مکه، بصره و رَمْله خبر داده است (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۷، ص ۲۸۱). وی در همدان محدّث مشهوری به نام اصرم‌بن حُوشَب را دیده و از او حدیث نگاشته است (جوزجانی، ص ۲۰۵). همچنین، از حضور خود در بغداد خبر داده است (همان، ص ۱۳۵، ۱۶۵). سمعانی (ج ۲، ص ۵۲) جوزجانی را عراقی معرفی کرده که ظاهراً به‌سبب اقامت او در عراق بوده است. ابوسعیدبن یونس از ورود جوزجانی به مصر در ۲۴۵ خبر داده است ( رجوع کنید به ابن‌عساکر، همانجا). شرح‌حال‌نویسان در باره سکونت وی در دمشق نیز اتفاق‌نظر دارند (برای نمونه رجوع کنید به سمعانی، ج ۲، ص ۵۲؛ ابن‌عساکر، ج ۷، ص ۲۷۸).
وی نزد بسیاری از محدّثان عصر خود تلمذ کرد، که از مشهورترین آنان ابونُعَیم فضل‌بن دُکَین، ابوغَسَّان مالک‌بن اسماعیل نَهْدی و حمادبن عیسی جُهَنی بودند. مزّی (ج ۲، ص ۲۴۵ـ۲۴۷) فهرست کاملی از مشایخ جوزجانی را آورده است (نیز رجوع کنید به بَستَوی، ص ۱۶ـ۲۶). ترمذی، نسائی، ابوداوود سجستانی، ابوزَرْعه عبدالرحمان‌بن عمر دمشقی و ابوبشر محمدبن احمد دُولابی از جمله کسانی بودند که از جوزجانی حدیث نقل کرده‌اند ( رجوع کنید به مزّی، ج ۲، ص ۲۴۷ـ ۲۴۸؛ بستوی، ص ۲۷ـ۳۰).
در منابع کهن رجالی، به انحراف جوزجانی از امام علی علیه‌السلام اشارات متعددی شده است (ابن‌حبّان، ج ۸، ص ۸۱؛ابن‌عدی، ج ۱، ص ۳۰۵؛ابن‌عساکر، ج ۷، ص ۲۸۱). همانگونه که ابن‌حجر عسقلانی (ج ۱، ص ۱۹۹) نیز نوشته، گفته‌های جوزجانی در تضعیف رجال امامی و متشیع در کتاب احوال‌الرجال (برای نمونه رجوع کنید به ص ۳۵، ۴۷، ۶۷، ۶۹ـ ۷۰) دالّ بر همین امر است. جوزجانی (ص ۷۵) ابوحنیفه را نیز در زمره ضعفا آورده و همان موضع عمومی اهل حدیث را در جرح و تضعیف ابوحنیفه آغاز کرده است.
با این حال، نسائی (رجوع کنید به مزّی، ج ۲، ص ۲۴۸) و دارقطنی ( رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۷، ص ۲۸۱؛مزّی، همانجا)، جوزجانی را ثقه دانسته و ابن‌حبّان (ج ۸، ص ۸۲) او را در سنّت استوار و از لحاظ مقام علمی، در حدیث، حافظ معرفی کرده و افزوده که جوزجانی گاهی، به دلیل صلابتش، از حد تجاوز کرده است. ابن‌حبّان (ج ۸، ص ۸۲) تاریخ وفات جوزجانی را بعد از ۲۴۴ و ابوسعید بن یونس وفات او را در ۲۵۶ دانسته (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۷، ص ۲۸۱)، اما احمدبن محمد تمیمی، تاریخ درگذشت جوزجانی را اول ذیقعده ۲۵۹ ذکر کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۷، ص ۲۸۲).
آثار
احوال الرجال، که موضوع آن راویان ضعیف و ضُعفاست، ظاهراً تنها اثرِ کاملِ موجود جوزجانی است که یک نسخه خطی از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق (مجموعه ۳۴۹) نگهداری می‌شود (جوزجانی، مقدمه سامرائی، ص ۱۸). صبحی بدری سامرائی این کتاب را منتشر کرده است (بیروت ۱۴۰۵).
عبدالعلیم بَسْتَوی نیز به ضمیمه تحقیق خویش در باره شیوه جرح و تعدیل جوزجانی در کتاب الامام الجوزجانی و منهجه فی‌الجرح و التعدیل(ریاض و فیصل‌آباد ۱۴۱۱)، احوال‌الرجال را با نام الشجره فی احوال الرجال چاپ کرده است، اما نام درست این کتاب، همانگونه که سامرائی نیز نوشته (رجوع کنید به جوزجانی، مقدمه، ص ۱۷ـ ۱۸)، احوال‌الرجال است و کلمه «الشجره» بعدها به آن افزوده شده است ( رجوع کنید به جوزجانی، ص ۲۳، تصویر عنوان اصلی نسخه که در آن کلمه «الشجره» با خط دیگری به آن افزوده شده است).
ظاهراً الضعفاء و الجرح و التعدیل دیگر نامهای احوال الرجال اند و سامرائی (جوزجانی، مقدمه، ص ۱۸) نیز چنین نظری داده است. جوزجانی (ص ۳۰ـ ۳۱) تألیف این کتاب را وظیفه‌ای دینی برای دقت در احادیث نبوی ذکر کرده و در ادامه، فهرست برخی از رجال ضعیف را آورده و نخست به ذکر برخی از رجال خوارج پرداخته است. کتاب احوال‌الرجال مورد توجه رجالیان اهل سنّت بوده است (جوزجانی، مقدمه سامرائی، ص ۲۱؛بستوی، ص ۱۴۹ـ۱۵۶).
همچنین جوزجانی مجموعه‌ای از سماعیات خود از احمدبن حنبل را تدوین کرده است که، همچون دیگر مجموعه‌هایی که شاگردان احمدبن حنبل از سخنان استاد خود تدوین کرده‌اند، به المسائل مشهور بوده است. ابوبکر احمدبن محمدبن هارون خَلّال، ضمن ستایش فراوان از جوزجانی، از نامه‌نگاری احمدبن حنبل به جوزجانی سخن گفته و کتاب المسائل جوزجانی را اثری دو جلدی ذکر کرده است (مزّی، ج ۲، ص ۲۴۸).
اثر دیگر وی، أمارات النبوه است که فقط گزیده‌ای از آن در ظاهریه دمشق (مجموعه ۱۰۴، گ ۱۶۲ الف ـ ۱۶۹ الف؛
سوّاس، ص ۵۵۲) باقی‌مانده و بستوی متن آن را همراه احوال‌الرجال به چاپ رسانده است. سزگین (ج ۱، ص ۱۳۵) نسخه‌ای منتخب از کتاب الاباطیل، اثر حسین‌بن ابراهیم جورقانی*(متوفی ۵۴۳)، را به جوزجانی نسبت داده، که فریوائی (جورقانی، مقدمه، ج ۱، ص ۶۶، ۷۸) به نادرستی این مطلب اشاره کرده است.
منابع:
(۱) ابن‌حبّان، کتاب‌الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت [بی‌تا.]؛
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵؛
(۳) ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛
(۴) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۵) عبدالعلیم بستوی، الاءمام الجوزجانی و منهجه فی الجرح و التعدیل مع تحقیق کتابیه الشجره فی أحوال الرجال، و، أمارات النبوه، ریاض ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۶) حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصّحاح و المشاهیر، چاپ عبدالرحمان فریوائی، بنارس ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۷) ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۸) سمعانی؛
(۹) یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسه العُمریه فی دارالکتب الظاهریه بدمشق ، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛
(۱۰) احمدبن عبداللّه عجلی، تاریخ الثّقات، بترتیب علی‌بن أبی‌بکر هیثمی و تضمینات ابن‌حجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛
(۱۱) یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۱۲) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱