مصطفی بن حسین ، رجالی و اصولی و فقیه امامی در سده دهم و یازدهم . شرح حال ، سال و محل تولد او در منابع نیامده است ( رجوع کنید به تفرشی ، ج ۱، مقدمه ، ص ۸). گفته اند که وی با دانشمندانی چون شیخ محمدتقی مجلسی ، شیخ بهاءالدین عاملی و میرزا محمد رجالی استرآبادی معاصر بوده و از آنان حدیث نقل کرده است ( رجوع کنید به خوانساری ، ج ۷، ص ۱۶۷؛مدرس تبریزی ، ج ۳، ص ۴۰۳؛تفرشی ، همانجا).
مهمترین استاد وی مولی عبداللّه تُستَری * بوده که تفرشی در کتاب خود (ج ۳، ص ۹۹) او را بسیار ستوده و بیشترین نکات تحقیقی آن را از او دانسته (نیز رجوع کنید به افندی اصفهانی ، ج ۵ ، ص ۲۱۲) و در ۱۰۱۹ از وی اجازه روایی گرفته است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۳۳۷ ش ، ستون ۴۶۰؛برای متن اجازه رجوع کنید به همو، ۱۴۱۱، ص ۵۶۶، پانویس ).
وی همچنین از محضر عبدالعالی بن علی کَرَکی ، فرزند محقق ثانی ، بهره برده و از او روایت کرده است (تفرشی ، ج ۳، ص ۶۴؛حرّ عاملی ، قسم ۲، ص ۳۲۲). خوانساری (ج ۷، ص ۱۶۸) احتمال داده است که سیدفیض اللّه بن عبدالقاهر حسینی نیز از جمله استادان وی بوده باشد. تاریخ درگذشت تفرشی معلوم نیست ( رجوع کنید به مدرس تبریزی ، همانجا؛تفرشی ، ج ۱، مقدمه ، ص ۸)، به نوشته آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۳، ج ۴، ص ۲۲۴، ج ۲۴، ص ۲۷۴؛همو، ۱۳۳۷ ش ، همانجا) او تا ۱۰۴۴ زنده بوده است .
سیره نویسان شیعی از تفرشی به بزرگی یاد کرده و وی را به تبحر در علم رجال و رفعت شأن علمی و ژرف نگری ستوده اند (برای نمونه رجوع کنید به اردبیلی ، ج ۲، ص ۲۳۳؛حرّ عاملی ، قسم ۲، ص ۳۲۳؛مامقانی ، ج ۴، ص ۸۱؛نیز رجوع کنید به تفرشی ، ج ۱، مقدمه ، ص ۸ ـ۱۰). خوانساری (همانجا) او را از پیشتازان سرشناس در دانش رجال حدیث دانسته و وی را به کمال وثاقت و عدالت و دقت در ضبط ، ستوده است .
اثر
اشتهار تفرشی بیشتر مرهون کتاب نقدالرّجال اوست که در باره شناخت راویان حدیث نوشته و در ۱۰۱۵ آن را به پایان برده است (تفرشی ، ج ۱، مقدمه ، ص ۱۲ـ۱۳). هدف وی از تألیف این اثر، به گفته خودش (ج ۱، ص ۳۴)، تدوین کتابی بوده که جامع تمامی راویان حدیث ، به دور از خطا، همراه با نظم و ترتیب و در بر دارنده آرای دانشمندان این علم باشد تا کمبود تألیفات پیشینیان را جبران کند. رجالیان مشهور، کتاب وی را بسیار سودمند و دقیق و از بهترین آثار در رجال شناسی دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به اردبیلی ، همانجا؛خوانساری ، ج ۷، ص ۱۶۷ـ ۱۶۸).
برخی از ویژگیهای کار تفرشی عبارت است از:
اکتفا نکردن به توثیق یا تضعیف افراد و استناد به توثیقهای فقها در منابع فقهی ، نام بردن از برخی از شاگردان و استادان راویان حدیث ، ژرف نگری و اختلاف نسخه های اصول رجالی ، نقدو بررسی آرای رجالی علامه حلّی و ابن داوود، ابتکار درحلّ برخی مشکلات رجالی ( رجوع کنید به تفرشی ، ج ۱، مقدمه ، ص ۱۴ـ ۱۵). تفرشی ، برخلاف روش معمول رجالیان معاصرش برخی از فقهای بزرگ را در شمار راویان آورده است (خوانساری ،ج ۷، ص ۱۶۸).
شماری از فقها و علمای رجال بر نقدالرّجال حاشیه نوشته اند،
از جمله شیخ محمدتقی مجلسی ،
سیدعبداللّه جزایری ،
سیدنعمت اللّه جزایری ،
آقامحمدعلی کرمانشاهی فرزند وحید بهبهانی و
مولی عنایت اللّه قُهپایی ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۲۲۷ـ ۲۲۸).
شیخ عبدالنبی کاظمی بر آن تکمله ای نگاشته است (همان ، ج ۴، ص ۴۱۷، ج ۲۴، ص ۲۷۵). خود تفرشی نیز سالها پس از تألیف این کتاب ، بر آن حاشیه هایی افزوده ، از جمله سال درگذشت برخی معاصران را ذکر کرده است (برای نمونه رجوع کنید به تفرشی ، ج ۳، ص ۹۹، پانویس ۳، ج ۴، ص ۳۳، پانویس ۷).
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه : الروضه النضره فی علماء الماه الحادیه عشره ، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰؛
همو، مصفی المقال فی مصنفی
(۳) علم الرجال ، چاپ احمد منزوی ، تهران ۱۳۳۷ ش ؛
(۴) محمدبن علی اردبیلی ، جامع الرّواه و ازاحه الاشتباهات عن الطّرق و الاسناد ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۵) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵؛
(۶) مصطفی بن حسین تفرشی ، نقدالرّجال ، قم ۱۴۱۸؛
(۷) محمدبن حسن حرّ عاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش ؛
(۸) خوانساری ؛
(۹) عبداللّه مامقانی ، مقباس الهدایه فی علم الدّرایه ، چاپ محمدرضا مامقانی ، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳؛
(۱۰) مدرس تبریزی .
دانشنامه جهان اسلامجلد ۷