بهاءالدین ابوالقاسم علی بن عبدالکریم ، عالم امامی قرن هشتم . تاریخ تولد و مرگ او دانسته نیست ، ولی تا حدود ۸۰۰ زنده و محل تولدش دهکده نیل ، نزدیک حِلّه بوده است . خاندان او از سادات حسینی و از نسل حسین ذوالدمعه پسر زید و مدتها عهده دار منصب نقابت علویان بوده اند (قمی ، ج ۲، ص ۹۴؛ زرکلی ، ج ۵، ص ۱۱۶؛ کحّاله ، ج ۷، ص ۱۲۸؛ بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج ۱، ستون ۱۳۴؛ یاقوت حموی ، ج ۴، ص ۸۶۱؛ برای آگاهی از اختلاف در ضبط سلسله نسب بهاءالدین رجوع کنید به امین ، ج ۸، ص ۲۶۶؛ افندی اصفهانی ، ج ۴، ص ۱۲۵؛ برای آگاهی از چگونگی قتل او رجوع کنید به نوری ، ج ۳، ص ۴۳۵).
شهرت علمی بهاءالدین بیشتر در نسب شناسی و علوم تفسیر و ادب و عقاید است و به نسّابه هم مشهور است .
او از شاگردان برجسته فخرالمحققین پسر علامه حلی و معاصر شهید اول بوده است .
شاگردان
از شاگردان برجسته او می توان از
حسن بن سلیمان حلّی صاحب مختصر البصائر ،
حسن بن علی مشهور به ابن العشره و
شیخ جمال الدین احمدبن فهد (ابن فهد) حلی نام برد.
تألیفات
به نیلی تألیفاتی نسبت داده شده است (رجوع کنید به افندی اصفهانی ، ج ۴، ص ۱۲۵ـ ۱۲۸؛ امین ، ج ۸، ص ۲۶۶ـ۲۶۷) که در انتساب بعضی از آنها به وی اتفاق نظر وجود دارد.
این تألیفات عبارت اند از :
الانوارالالهیه فی الحکمه الشرعیّه (در منابع مختلف با عناوین الانوارالمضیئه و الانوارالبهیّه ) در پنج جلد، که مطالب آن بترتیب درباره کلام بر مبنای عقاید شیعه ، ناسخ و منسوخ ، فقه آل محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در دو جلد و اسرار قرآن و داستانهای لطیف است . صاحب معالم از جلد اول این کتاب استفاده کرده است ؛
وی دو اثر درباره حدود هشتصد مورد از خطاهای لفظی و معنوی زمخشری نگاشته که از آن با نامهای الجزاف من کلام صاحب الکشّاف ، تبیان انحراف صاحب الکشّاف و نکت اللطاف تعبیر شده است ؛
الدرالنضید فی تعازی الامام الشهید ، درباره مقتل و مراثی حضرت امام حسین علیه السلام ؛
ایضاح المصباح ؛
کتاب الغیبه ؛
و کتاب الرجال (درباره این کتابها رجوع کنید به امین ، ج ۸، ص ۲۶۶ـ۲۶۷؛خوانساری ، ج ۴، ص ۳۴۸؛
افندی اصفهانی ، ج ۴، ص ۱۲۶ـ۱۲۷؛آقابزرگ طهرانی ، ج ۲، ص ۴۴۲ـ۴۴۳، ج ۱۲، ص ۱۷۳، ج ۳، ص ۳۳۲؛بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۱، ستون ۷۲۶؛همو، ایضاح المکنون ، ج ۱، ستون ۱۳۴، ۱۵۷).
چهار کتاب از کتابهای او در تألیف بحار ، از مدارک علامه مجلسی بوده است (مجلسی ، ج ۱، ص ۱۷، ۳۴).
منابع :
(۱) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم ۱۴۰۱؛
(۳) محسن امین ، اعیان الشیعه ، چاپ حسن امین ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۴) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج ۱، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۵) همو، هدیه العارفین ، ج ۱، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۶) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲؛
(۷) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۸) عباس قمی ، کتاب الکنی و الالقاب ، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(۹) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۰) محمد باقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۱۱) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل ، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳؛
(۱۲) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴
