آزر ، نامی منسوب به پدر ابراهیم خلیل الله. در قرآن مجید، نام پدر حضرت ابراهیم علیه السلام فقط یک بار، در آیۀ ۷۴ سورۀ انعام، آمده و در کتابهای آسمانی دیگر و نیز مآخذ تاریخی قدیم نیامده، اما در سفر تکوین تورات، نام پدر حضرت ابراهیم علیه السلام، تارح یا تارخ ذکر شده است (خزائلی،ص۵۵).
بنا برمنابع لغوی اسلامی، آزرغیر عربی ، غیر منصرف ونامی اعجمی است که در میان معرّبات قرآن ثبت شده و چون حضرت ابراهیم علیه السلام وپدرانش دربابل اقامت داشته اند ، این نام بابلی یا آریایی است (همان ،ص۵۸). به نظر برخی، آزر صورت تصحیف شدۀ الیعازر/الیعزر عبری است، که نام خادم حضرت ابراهیم علیه السلام بوده است .
درمنابع لغوی غربی، ریشۀ این کلمه را، به اختلاف، عبری، سریانی و فارسی دانسته اند (جفری، ص۱۱۱).
دربارۀ قرائتهای مختلف این نام ، طبرسی در تفسیر خود سه نظر ذکر کرده است:
۱) آزر اگر اسم عَلم و بدل از ابیه باشد، مجرور خواهد بود، اما به سبب علم بودن وعجمه ممنوع الصرف است و بنابراین، به فتح راء بایدخوانده شود.
۲) اگر آزر منادا باشد با حذف حرف ندا، به ضم راء خوانده می شود .
۳) اگر آزر بتی باشد و مفعول برای فعل محذوف، بر حسب قواعد نحو عرب جایز نیست (طبرسی، ص۱۰۵-۱۰۶، خزائلی، ص۵۶؛ ابی اسحاق ثعلبی، ص ۶۳).
برخی دیگر آن را ” أأزرأتتخذ”، با همزۀ استفهام ونصبِ أأزراَ، قرائت کرده اند و آزر را مصدر از باب أزر یأزر، به معنای قوت، دانسته اند. برخی دیگر به کسر همزه وسکون زاء قرائت کرده اند که به معنای وزر وگناه است. برخی هم به معنای کج طبع یاخطا کار و مانند اینها معنا کرده اند (خزائلی، همانجا).
در این که آیا آزر نام پدر ابراهیم علیه السلام است یاعمویش یا جد مادری اش یا آن که مراد رئیس وبزرگ فامیل است، اختلاف نظر وجود دارد و منشأ این اختلاف نیز آیات و روایاتی است که در این باره وارد شده است .جمعی از مفسران اهل سنّت،همچون مقاتل بن حیان و ابی اسحاق و ضحاک وکلبی، آزررا پدر واقعی حضرت دانسته اند (ابی اسحاق، ص۱۶۰)، اما تمام مفسران و دانشمندان شیعه عقیده دارند که آزر، پدر ابراهیم نبوده بلکه عموی آن حضرت یا جد مادری وی بوده است.
استدلال های این دو گروه عبارت است از:
۱)به طور کلی أب، که در مورد آزر به کار رفته است، تنها به معنای پدر نیست، بلکه در عربی به معنای سرپرست وعموست و در این باره به آیۀ ۱۳۳ سورۀ بقره استناد می کنند که طبق آن، یعقوب از پسران خود پرسید:«پس از من چه را خواهید پرستید؟» و آنان گفتند:« خداوند تو و خداوند پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، رامی پرستیم»، در حالی که اسماعیل عموی حضرت یعقوب بود نه پدر او، ودر عین حال لفظ أب درباره اش به کاررفته وآنچه درعربی اختصاصاً به معنای پدر است، واژۀ والد است .
۲) کسانی که آزر را نام پدرحضرت ابراهیم علیه السلام می دانند، می گویند ممکن است عمو و پدر و جدّ را، با هم، آباء بخوانند، ولی أب بر عمو به تنهایی اطلاق نمی شود( خزائلی، ص۵۷).
۳) با استناد به آیۀ ۲۱۹ سورۀ شعراء وهمچنین خبر متواتر ازپیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که فرمودند:« خداوند مرا از پشت پاکان به زهدانهای پاکزنان برد ومرا از آلودگی زمان جاهلیت پاک نگاه داشت»، مشخص می شود که حضرت ابراهیم علیه السلام ازاجداد پیامبر اکرم به شمار می آید و بنابراین، آزر نمی تواند پدر او باشد( فخررازی، ص۳۳).
مخالفان معتقدند هر گاه نجاست مشرکان را ازاحکام تشریعی اسلام بدانیم، اشکال استنتاجی که مطرح شد رفع می شود و به این نتیجه می رسیم که هیچ گونه تأویل یا تغییر قرائنی درآیه قرآنی لازم نیست وآزرنام پدرابراهیم است(خزائلی، همانجا).
۴) استدلال دیگراین است که درهیچ یک ازمنابع تاریخی ، اسم پدر حضرت ابراهیم علیه السلام، آزرذکرنشده است ( فخررازی ،ص۳۳).
منابع :
(۱)شیخ ابوعلی الفضل بن الحسین الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلدثالث، بیروت ۱۹۸۰؛
(۲) ابی اسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم النیسابوری المعروف بالثعلبی ، قصص الانبیاءالمسمی عرائس المجالس، بیروت، بی تا ؛
(۳) ابی اسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم النیسابوری المعروف بالثعلبی، الکشف والبیان المعروف تفسیر الثعلبی، جزء رابع دارحیاءالثراثالعربی ، بیروت۱۴۲۲/ ۲۰۰۲؛
(۴) قطب الذین سعیدبن هبه الله الّراوندی ، قصص الانبیاء ، تصحیح غلامرضا عرفانیان، مشهد ۱۴۰۹؛
(۵) خزائلی، اعلام قرآن ، تهران ۱۳۵۵؛
(۶) آرتور جفری ، لغات دخیل در قرآن ، ترجمۀ فریدون بدره ای ، تهران ۱۳۷۲؛
(۷) فخرالدین محمد بن عمربن الحسین ابن علی التمیمی ابکری الرازی الشافعی، التفسیر الکبیر اومفاتیح الغیب، بیروت، بی تا.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶