زندگینامه جمال الدین حسین بن على نیشابورى «ابو الفتوح رازى‏»

جمال الدین حسین بن على نیشابورى، معروف به ابو الفتوح رازى خزاعى، مفسر نامدار شیعه، در حدود سال ۴۷۰ ق. در شهر رى متولد شد. وى پس از گذراندن دوران کودکى و نوجوانى، به تحصیل علوم رایج عصر خویش پرداخته و در اثر ذوق و استعداد سرشار و کوشش مداوم، در فراگیرى دانش در اندک زمانى سرآمد دانشمندان عصر خود در علم کلام، فقه، ادب، تفسیر و وعظ و خطابه گردید و به عنوان دانشورى بى بدیل مطرح شد.

خاندان فضل و تقوا

سلسله نسب ابو الفتوح رازى به قبیله خزاعه مى‏رسد. در طول تاریخ، این خاندان از برجسته ‏ترین دوستان اهل بیت علیهم السّلام بوده تا آن جایى که معاویه گفته است: محبّت قبیله بنى خزاعه نسبت به على علیه السّلام به حدّى است که اگر زنانشان فرصت مى‏یافتند، با ما مى‏جنگیدند تا چه رسد به مردان ایشان! جدّ اعلاى ابو الفتوح، بدیل خزاعى است. همچنین فرزند بدیل نافع خزاعى، از اصحاب معروف رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله است.

و به عنوان معلّم قرآن از طرف پیامبر صلى اللّه علیه و آله در سال چهارم هجرت به منطقه نجد اعزام شده بود و در فاجعه بئر معونه به شهادت رسید. ابو الفتوح در تفسیر سوره فتح مى‏گوید:« بدیل بن ورقاء خزاعى، از پدران ماست.» وى در تفسیر آیه‏و لا تحسبنّ الّذین قتلوا فى سبیل اللّه امواتابا اشاره به شأن نزول آن- که در مورد شهداى بئر معونه نازل شده است- نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعى را در ردیف این شهدا نامبرده و تصریح مى‏کند که:« این مرد، از پدران ماست.» همچنین فرزندان دیگر بدیل، به نام‏هاى محمّد و عبد الرحمن و عبد اللّه در جنگ صفین و در رکاب على علیه السّلام در سال ۳۷ ق. به شهادت رسیدند.

جدّ ابو الفتوح، محمّد بن احمد نیشابورى صاحب کتاب« روضه الزهراء» و عموى پدرش، شیخ عبد الرحمن صاحب کتاب سفینه النجاه، از دانشمندان برجسته شیعى بوده‏اند. پسرش، شیخ تاج الدین محمّد و خواهر زاده وى، فخر الدین احمد، نیز از علماى عصر خود به شمار مى‏آمدند. ملاحظه مى‏شود، چهره‏هاى برجسته خاندان ابو الفتوح رازى از تاریخ صدر اسلام تا کنون، همانند ستارگان فروزان، در آسمان علم، تقوا و فضیلت پرتو افشانى مى‏کنند.

علاّمه سیّد محسن امین در مورد خاندان ابو الفتوح، مى‏نویسد:« وى( ابو الفتوح) و پسرش تاج الدین محمّد و پدرش على بن محمّد و جدّش و جدّ اعلاى وى، شیخ ابو بکر احمد و عموى بزرگش شیخ عبد الرحمن بن ابى بکر، همه از دانشمندان نامدار امامیه مى‏باشند. و خلاصه، این سلسله معروف در میان علماى شیعه، جایگاه ویژه‏اى داشته ‏اند و تألیفات پر بار و کتاب‏هاى متعددى را از خود به یادگار گذاشته‏اند.» قاضى نور اللّه شوشترى نیز در مورد جلالت خاندان ابو الفتوح رازى، مى‏گوید:« او از خاندان جلالت و فضیلت است و از ذریّه بدیل بن ورقاء خزاعى، که از یاران خاص پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله بوده است. اساسا قبیله خزاعه در طول تاریخ، از شیعیان خالص اهل بیت علیهم السّلام بوده‏اند.»

اساتید

شیخ ابو الفتوح رازى با توجه به عشق و علاقه‏اى که به تحصیل علوم و معارف اسلامى داشته است، براى کسب فضائل علمى، در محضر اساتید متعددى زانوى ادب زده و بهره‏هاى فراوان برده است. برخى از اساتید وى عبارتند از:

• 1- على بن محمّد نیشابورى رازى این شخصیت پدر بزرگوار ابو الفتوح رازى است؛ وى داراى تألیفاتى همچون« مسائل المعدوم» و« دقایق الحقایق» مى‏باشد. شیخ على رازى علاوه بر فرزندش، استاد سایر علماى عصر خویش نیز به شمار مى‏آید.
  
• 2- عبد الرحمن خزاعى نیشابورى؛ وى عموى بزرگ ابو الفتوح و پدید آورنده آثارى همچون« سفینه النجاه»،« الرضویات»،« مختصرات فى الزواجر و المواعظ» است.
  
• 3- شیخ عبد الجبار بن مقرى رازى، معروف به مفید رازى؛ وى در شهر رى مدرسه‏اى داشت و در سال ۴۵۵ ق. از استادش شیخ طوسى اجازه روایت کتاب« التبیان» را گرفت.
  
• 4- شیخ ابو على حسن بن محمّد طوسى،( فرزند شیخ طوسى)؛ وى یکى از استادان مبرّز ابو الفتوح است. او را مفید ثانى نیز مى‏گفتند، ابو الفتوح قبل از سال ۵۰۰ ق. در عراق به محضر وى رسیده است.
  
• 5- قاضى عماد الدین حسن بن محمّد استر آبادى؛ وى که قاضى رى بود، از استادان ابن شهر آشوب و شیخ منتجب الدین نیز محسوب مى‏شود.
  
• 6- ابو القاسم محمود بن عمر زمخشرى، معروف به جار اللّه( ۵۳۸- ۴۶۷ ق.)؛ وى استاد غیر شیعى ابو الفتوح به شمار مى‏آید. و مؤلف تفسیر معروف کشّاف است و از مذهب حنفى معتزلى پیروى مى‏کرده است. ابو الفتوح در تفسیر آیه‏الّذى جعل لکم من الشّجر الاخضر نارااز زمخشرى به عنوان استاد خود یاد کرده است. البته ابو الفتوح در تفسیر خود از تفسیر« کشّاف» زمخشرى مطلبى نقل نکرده است. زیرا تفاسیر« ابو الفتوح»،« الکشاف» و« مجمع البیان» تقریبا در یک زمان تألیف شده‏اند.
  

شاگردان‏

این دانشمند گرانمایه بعد از تحصیل علوم مختلف، اندوخته‏ هاى علمى خود را با اخلاص تمام به مشتاقان معارف عرضه نموده است؛ از جمله دانش اندوزان مکتب وى افراد زیر مى‏باشند:

• 1- شیخ رشید الدین محمّد بن شهر آشوب مازندرانى( ۴۸۹- ۵۸۸ ق.)؛ وى در علوم فقه، حدیث، تفسیر، ادب، شعر و رجال، اطلاعات وسیعى داشته و جامع کمالات، هنرها، و فضیلت‏هاست؛ بدین جهت، حتى از سوى مخالفان و بیگانگان نیز مورد احترام و تعظیم بوده است. ابن شهر آشوب در سفرهاى علمى خویش، به شهر رى وارد شده و مدتى از ابو الفتوح رازى استفاده کرده است. وى در کتاب« معالم العلما» از استاد خود چنین یاد مى‏کند:« استاد من، شیخ ابو الفتوح بن على رازى، دانشمند گرانمایه‏اى است که کتاب شرح شهاب و روح الجنان در تفسیر قرآن را نوشته است. این تفسیر به زبان فارسى است امّا بى نظیر و شگفت انگیز مى ‏باشد.
  
• 2- شیخ منتجب الدین على بن بابویه رازى؛ وى از دانشمندان بلند پایه و از نویسندگان پر مایه قرن ششم هجرى، و از نوادگان برادر شیخ صدوق مى‏باشد. منتجب الدین با تألیف مشهورترین اثر خود به نام« فهرست علماى شیعه»، حقّ بزرگى را بر گردن پیروان این مذهب گذاشته و به این وسیله، نام نیک گروهى از برجستگان علماى شیعه و زعماى اسلام را در صفحه روزگار زنده نگه داشت، تا آن جایى که تمام شخصیت نگاران و تراجم نویسان ممتاز، بعد از قرن ششم هجرى، از کتاب« فهرست» وى کمال بهره را برده‏اند. منتجب الدین در« فهرست» خود، بارها از استادش تجلیل به عمل آورده است. وى در بخشى از کتاب خود استادش را چنین مى‏ستاید:« استاد و پیشواى شیعیان، ابو الفتوح حسین بن على بن محمّد خزاعى رازى، دانشمندى مفسّر و واعظى پارسا بود. وى داراى آثار متعددى است که از جمله آن‏ها، تفسیر روض الجنان در تفسیر قرآن و کتاب روح الاحباب در شرح شهاب است. من هر دو کتاب را بر این استادم قرائت کرده‏ام.»
• ۳- شیخ عبد اللّه بن حمزه طوسى معروف به ابن حمزه فقیه؛ وى از شاگردان ممتاز ابو الفتوح به شمار مى‏رود. کتاب« الوافى بکلام المثبت و النافى» از تألیفات این فقیه است. لازم به ذکر است، این سه نفر از استاد خویش اجازه روایتى نیز داشته‏اند.
  
• 4- سیّد شریف عزّ الدین« شرفشاه افطسى نیشابورى؛ او داراى کتابى به نام« النظم و النثر الرائق» مى‏باشد. و آرامگاهش در نجف است.
  
• 5- تاج الدین محمّد بن حسین، فرزند ابو الفتوح‏
  

تالیفات‏

• 1- تفسیر روض الجنان این کتاب- که معروف‏ترین اثر شیخ ابو الفتوح رازى است- از جهت فصاحت لفظ و پردازش عبارت، توجه به نکات مناسب تفسیرى، ترجمه‏ى دقیق آیات، آزاد اندیشى در بهره گیرى از روایات مخالف و موافق، نقل اقوال مختلف و گزینش مناسب‏ترین آن و دفاع منطقى و به جا از مذهب شیعه، بر همه‏ى تفاسیر فارسى تشیّع برترى دارد. با این که مؤلّف اصالتا از نژاد عرب مى‏باشد، اما در اثر زندگى و سکونت دراز مدت در ایران، در زبان فارسى تبحّر کامل یافته و این یادگار جاویدان فارسى را آفریده است. این اثر گرانسنگ و کهن شیعى، یکى از بزرگ‏ترین یادگارهاى نثر فصیح ادب فارسى است. این حقیقت را مى‏توان در نگارش روان و شیرینى بیان ابو الفتوح به نظاره نشست. با این که بیش از ۸۰۰ سال از زمان تألیف آن مى‏گذرد امّا فارسى زبانان امروزى هم به راحتى مى‏توانند اکثر واژه‏ها و عبارات آن را بفهمند. تفسیر« روض الجنان»، شاخص‏ترین اثر این دانشمند پارساى شیعى است که از مهم‏ترین منابع تفاسیر شیعه و سنى، به شمار مى‏آید. این تفسیر از ارزشمندترین و قدیمى‏ترین آثار شیعى به زبان فارسى است که موضوعات اخلاقى، فقهى، تفسیرى، ادبى و تاریخى را در توضیح و تفسیر آیات الهى مورد بحث قرار داده و به همین جهت، مورد استفاده فقها، محدّثان و مشتاقان علم و ادب قرار گرفته است.
  
• 2- مناظره حسنیّه؛ مناظره دخترى است تحصیل کرده به نام حسنیه، معاصر هارون الرشید. این کتاب به زبان فارسى و در ردّ اهل سنّت نوشته شده و بارها همراه حلیه المتقین علاّمه مجلسى و یا مستقل چاپ شده است.
  
• 3- روح الاحباب و روح الالباب فى شرح ‏الشهاب شرحى است بر شهاب الاخبار از قاضى قضاعى شافعى و موضوع آن، در حکم و امثال است. این کتاب یکى از مدارک بحار الانوار است.
  
• 4- کتاب یوحنّا که از زبان یک نفر مسیحى به نام یوحنّا و در مسئله امامت و در ردّ مذهب عامّه نوشته شده است.
  
• 5- منهاج المناهج؛ در تحقیق مذاهب اربعه و اثبات امامت.
  
• 6- رساله اجازه؛ که در تاریخ ۵۵۲ ق. نگارش یافته است.
  
• 7- تفسیر قرآن به زبان عربى.
  
• 8- تبصره العوام فى معرفه مقالات الانام به زبان فارسى‏است و ابو الفتوح در بخشى از آن، اندیشه‏هاى حسین بن منصور حلاّج را نقد کرده و در باب‏هاى دیگر، از نسبت‏هاى ناروا به شیعه جواب داده و از تشیّع دفاع نموده است. علاّمه سیّد محسن امین این کتاب را در کتابخانه شهید شیخ فضل اللّه نورى در تهران دیده است.
  

از نگاه دیگران‏

• 1. علاّمه شهید قاضى نور اللّه شوشترى در کتاب« مجالس المؤمنین» در مورد ابو الفتوح مى‏نویسد: نشانه‏هاى فضل و کمال و تلاش‏هاى نیکوى وى در تفسیر کتاب خداوند و باطل نمودن شبهات و تردیدهاى مخالفین، از نکات بارزى است که در زندگى این مرد به چشم مى‏خورد و هر که تفسیر مشهور وى را ملاحظه کند، به این حقیقت پى مى‏برد. از تفسیر وزین وى چنین بر مى‏آید که او معاصر صاحب کشّاف بوده و بعضى از ابیات آن را دیده است؛ امّا اصل کتاب کشّاف را بعد از تألیف، مشاهده نکرده است.
  
• 2. میرزا محمّد باقر خوانسارى، شخصیت نگار معروف شیعى: حسین بن على خزاعى معروف به شیخ ابو الفتوح رازى، مؤلف تفسیر مشهور فارسى، از دانشمندان شناخته شده‏ى تفسیر و علم کلام است. او از ماهرترین و بزرگ‏ترین علماى ادب و از راویان سرشناس علم حدیث مى‏باشد.
  
• 3. میرزا حسین نورى، محدّث، فقیه، و رجال شناس متبحّر: استاد و پیشواى مفسّرین، ترجمان کلام الهى، جمال الدین ابو الفتوح حسین بن على خزاعى رازى، مشهور به ابو الفتوح رازى، دانشمندى فاضل، فقیهى مفسّر، و ادیبى مطّلع بوده و در کسب علم به درجات کمال نایل شده بود. نسب شریف او به عبد اللّه بن بدیل بن ورقاء خزاعى، فرزند یکى از اصحاب رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله مى‏رسد.
  

رحلت‏

بر اساس شواهد موجود ابو الفتوح در سال ۵۵۶ ق. وفات یافته است و طبق وصیتش در شهر رى و در صحن حضرت امامزاده حمزه بن موسى بن جعفر علیه السّلام، در جوار حضرت عبد العظیم حسنى علیه السّلام و در زاویه شمالى مدفون شده است.

فرزندان‏

از شیخ ابو الفتوح رازى دو فرزند دانشمند به یادگار ماند:

• 1. تاج الدین محمّد رازى؛ شیخ حرّ عاملى در مورد وى مى‏نویسد: استاد و پیشواى مردم، تاج الدین محمّد فرزند ابو الفتوح رازى خزاعى، دانشمندى پارسا بوده است.
  
• 2. صدرالدین على رازى؛ شیخ منتجب الدین بن بابویه از وى به عنوان یک عالم شیعى، در کتاب الفهرست خود، نام برده است.