محمدبن فضل ، از زاهدان و مشایخ صوفیه قرن سوم و چهارم . برخی کنیه او را «ابوبکر» دانسته اند (حاجی خلیفه ، ج ۲، ستون ۱۲۱۹؛ بغدادی ، ج ۲، ستون ۳۱) اما سلمی در طبقات الصوفیه که قدیمترین مأخذ درباره اوست آن را «ابوعبدالله » ذکر کرده است (ص ۲۱۲). در بلخ به دنیا آمد. از تاریخ ولادتش اطلاعی در دست نیست .
او را به سبب مذهبش از بلخ بیرون کردند، وی به سمرقند رفت و همانجا اقامت کرد (سلمی ، همانجا؛ عطار، ص ۵۱۸؛ هجویری ، ص ۱۷۷؛ انصاری ، ص ۳۰۵). برخی وی را در فروع حنفی مذهب دانسته اند (حاجی خلیفه ؛ بغدادی ، همانجاها؛ کحاله ، ج ۱۱، ص ۱۲۸).
وی مرید احمدبن خَضرَویه * بوده است (سلمی ؛ هجویری ؛ عطار، همانجاها؛ قشیری ، ص ۵۷؛ ابونعیم ، ج ۱۰، ص ۲۳۲). ابونعیم (همانجا) او را از زمره حکمای مشرق و در حدیث شاگرد قتیبه بن سعید دانسته است . احمدبن خضرویه و قتیبه بن سعید هر دو در ۲۴۰ در گذشته اند (جامی ، ص ۵۳؛ خطیب بغدادی ، ج ۱۲، ص ۴۶۵) و بلخی در ۳۱۹ در سمرقند وفات یافته است (سلمی ؛ قشیری ، همانجاها؛ جامی ، ص ۱۱۷)، بنابراین اگر سنّ بلخی را به هنگام مرگِ آن دو، حدود بیست سال بدانیم ، پس او عمری طولانی ، حدود یکصدسال ، داشته است .
بلخی را در سمرقند به منصب قضاوت گماشتند، وی از آنجا آهنگ حجاز کرد، در نیشابور او را بزرگ داشتند سپس به سمرقند بازگشت (انصاری ، ص ۳۰۵ـ۳۰۶؛ جامی ، همانجا). ابوعثمان حیری * وی را ستوده است (عطار؛ جامی ، همانجاها).
برخی کتابی به نام الفتاوی به وی نسبت داده اند (حاجی خلیفه ؛ بغدادی ؛ کحاله ، همانجاها)، اما در کتابهای صوفیه اشاره ای به آن نرفته و تنها سخنانی از بلخی نقل شده است .
وی علم را در تصوف سه قسم دانسته است :
علم باللّه که معرفت صفات و نعوت اوست ،
علم من اللّه (شریعت ) که علم ظاهر و باطن ، حلال و حرام و امر و نهی است
و علم مع اللّه (طریقت ) که عبارت است از علم به خوف و رجاء و محبت و شوق .
منابع :
(۱) احمدبن عبدالله ابونعیم ، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء ، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷؛
(۲) عبدالله بن محمد انصاری ، طبقات الصوفیه ، چاپ محمد سرور مولائی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۳) اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، استانبول ۱۹۵۵، چاپ افست تهران ۱۳۸۷؛
(۴) نصرالله پورجوادی ، «مسأله تعریف الفاظِ رمزی در شعر عاشقانه فارسی »، معارف ، دوره ۸ ، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۰)؛
(۵) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛
(۶) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، چاپ محمود شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی ، استانبول ۱۳۶۰ـ۱۳۶۲/۱۹۴۱ـ۱۹۴۳؛
(۷) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛
(۸) محمدبن حسین سلمی ، طبقات الصوفیه ، چاپ نورالدین شریبه ، قاهره ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛
(۹) محمدبن ابراهیم عطار، تذکره الاولیاء ، چاپ محمد استعلامی ، تهران ۱۳۶۰ ش ؛
(۱۰) عبدالکریم بن هوازن قشیری ، ترجمه رساله قشیریه ، چاپ فروزانفر، تهران ۱۳۶۱ ش ؛
(۱۱) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۲) علی بن عثمان هجویری ، کشف المحجوب ، چاپ ژوکوفسکی ، با مقدمه قاسم انصاری ، تهران ۱۳۷۱ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴