شیخ علی ، ملقب به فاضل ، از اصحاب حکمت و فلسفه در سده سیزدهم . شاگرد حاج ملا هادی سبزواری و بسیار مورد توجه وی بوده ، چنانکه او تبّتی را فرزند معنوی خود می خوانده است (سبزواری ، ص ۵۲۱؛ آشتیانی ، ص ۱۲۲، ۱۲۴). به گفته سبزواری ، در تبّت که ظاهراً مراد تبّت صغیر یا بلتستان * در شمال غربی هند و از توابع کشمیر باشد به دنیا آمده است .
سال تولد وی معلوم نیست . در مشهد سالهای متوالی در درس حاج ملاهادی سبزواری حاضر می شد و شاید درس وی در سبزوار و نیز درس معقول استادان دیگر را هم دیده باشد (همانجاها)، زیرا در آن روزگار طلاب بسیاری از هند و دیگر بلاد اسلامی برای تلمذ در محضر حکیم در سبزوار به سر می برده اند (گوبینو، ص ۸۵).
از پایان زندگی وی اطلاعی نیست . او را فاضل و بهره مند از دانشهای عقلی و نقلی عصر خود دانسته اند (آشتیانی ، همانجاها). تبّتی مدتی از علوم عقلی به دانشهای نقلی روی آورده ، و این امر موجب رنجش حکیم سبزواری از وی شده است ، به طوری که نامه های او را بی پاسخ گذاشته است ؛ اما پس از چندین نامه ای که به حکیم نوشته و درخواست پاسخ کرده ، حکیم رساله ای در پاسخ به پرسشهای وی نوشته است (سبزواری ، ص ۵۲۱ـ۵۲۲؛ آشتیانی ، ص ۱۲۲ـ ۱۲۳).
پرسشهای تبّتی ، در باره عالم مثال است ، و چنان برمی آید که او در باره آنها با معاصران خود گفتگو کرده و چون به نتیجه نرسیده ، برای حل آنها از استاد کمک خواسته است . از چگونگی طرح پرسشها برمی آید که تبّتی اطلاع کافی از حکمت صدرایی داشته و در تقریر مباحث مسلط بوده است . پاسخ سبزواری نیز که در آن ستایش بسیار از تبّتی شده مشتمل بر کاملترین مباحث در باره صور عقلیه کلّیه و مُثُل افلاطونی است (آشتیانی ، ص ۱۲۲ـ۱۲۴؛ سبزواری ، ص ۵۱۹ ـ۵۳۴).
منابع :
(۱) جلال الدین آشتیانی ، «شرح حال و آثار فیلسوف متألِّه و عارف محقق حاج ملاهادی سبزواری »، در سبزواری ، رسائل حکیم سبزواری ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛
(۲) هادی بن مهدی سبزواری ، رسائل حکیم سبزواری ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛
(۳) ژوزف آرتور گوبینو، مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی ، ترجمه م . ف .، ( بی جا، بی تا. ) .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۶
