حَیْوَه بن شُرَیْح بن صفوانبن مالک تُجیبى کِندى، محدّث و فقیه مصرى قرن دوم. در بیشتر منابع کنیه او ابوزرعه (براى نمونه رجوع کنید به ابنحِبّان، ج ۶، ص ۲۴۷؛مِزّى، ج ۷، ص ۴۷۸؛
ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۶، ص ۴۰۴) و در برخى منابع، ابویزید (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۷، ص ۵۱۵؛ابنجوزى، ۱۳۸۹ـ۱۳۹۳، ج ۴، ص ۳۰۹) ذکر شده است. وى را نباید با حیوهبن شریحبن یزید حَضرَمى حِمْصى (متوفى ۲۲۴) اشتباه گرفت.
درباره تاریخ ولادت و نخستین سالهاى زندگى حیوهبن شریحبن صفوان اطلاعى در دست نیست. سیوطى (ج ۱، ص ۲۷۹) او را از اتباع تابعین شمرده است. پدر وى فرمانده جماعتى بود که در ۱۱۷ به خونخواهى وُهیب یَحصَبى، بر ضد والى مصر، ولیدبن رفاعه، شورش کردند (کندى، ص ۹۹ـ۱۰۰) و او احتمالا در همین شورش کشته شد، زیرا وفات وى در همین سال ذکر شده است (رجوع کنید به ذهبى، ۱۴۲۴، ج ۳، ص ۳۴۶).
مشایخ
ربیعه بن یزید قصیر،
عقبه بن مسلم،
یزیدبن ابى حبیب،
و سلیم بن جبیر از مشایخ و استادان حیوه بودند (ابنابىحاتم، ج۳، ص ۳۰۶؛مزّى، ج ۷، ص ۴۷۹؛ذهبى، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۱، ص ۱۸۵). عبداللّهبن مبارک، عبداللّه بن وَهْب، ابوعبدالرحمان مُقرى، لیثبن سعد و ابوعاصم نَبیل از وى حدیث روایت کرده اند (ابن ابى حاتم؛ذهبى، ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷، همانجاها؛براى فهرست استادان و شاگردان او رجوع کنید به مزّى، ج ۷، ص ۴۷۹ـ۴۸۰).
منابع متقدم رجالى، حیوه را در نقل حدیث توثیق نموده اند (براى نمونه رجوع کنید به ابنسعد، همانجا؛عجلى، ص۱۳۸؛ابنابىحاتم، ج ۳، ص ۳۰۶ـ۳۰۷). با وجود این، روایات ضعیفى نیز از او نقل شده است (رجوع کنید به ابنعبدالحکم، ص۲۸۷ـ ۲۸۸؛ابنجوزى، ۱۴۰۳، ج ۱، ص۳۲۰).
وى در اسناد بسیارى از روایات اهل سنّت، به ویژه احادیث کتب ستّه، قرار دارد (براى نمونه رجوع کنید به بخارى، ج ۶، ص ۲۲۱؛مسلمبن حجاج، ج ۶، ص ۵۸، ج ۸، ص ۶؛ابوداوود، ج ۱، ص ۸۳). در کتابهاى تاریخى نیز برخى گزارشهاى او ثبت شده است (براى نمونه رجوع کنید به ابنسعد، ج ۱، ص ۳۹۵، ج ۴، ص ۲۵۸؛ابنعبدالحکم، ص ۸۲، ۸۷، ۱۷۶).
حیوه بن شریح ظاهراً مجلس تدریس فقه داشته است (رجوع کنید به ذهبى، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج۱، ص۱۸۶). در سال ۱۴۴ منصب قضاى مصر به او پیشنهاد شد، اما نپذیرفت (ابنعبدالحکم، ص ۲۴۱؛وکیع، ص ۶۳۸). احادیثى فقهى نیز از وى نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به سحنون، ج ۱، جزء۱، ص ۶۱، ۲۰۰، ج ۲، جزء۴، ص ۳۰۵).
زهد و پارسایى و کثرت عبادت حیوه را ستوده و او را مستجابالدعوه و از بَکّائین دانسته اند (رجوع کنید به مزّى، ج ۷، ص ۴۸۱؛صفدى، ج ۱۳، ص ۲۳۲). حکایاتى نیز درباره کرامات و خوارق عاداتِ او نقل کرده اند (از جمله رجوع کنید به ذهبى، ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷، ج ۱، ص ۱۸۵ـ۱۸۶؛ابنحجر عسقلانى، ج ۳، ص ۶۲؛براى نقد یکى از این حکایات رجوع کنید به امینى، ج ۱۱، ص ۱۷۳).
رحلت
در بیشتر منابع، سال وفات او ۱۵۸ (براى نمونه رجوع کنید به مزّى، ج ۷، ص ۴۸۲؛ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۶، ص ۴۰۵؛ابنحجر عسقلانى، همانجا؛سیوطى، ج ۱، ص۳۰۰) و در برخى منابع، سال ۱۵۹ ذکر شده است (رجوع کنید به ابنحبّان، همانجا؛کلاباذى، ج ۱، ص ۲۱۳). به گفته واقدى، او براثر بیمارى وبا درگذشت (رجوع کنید به ابنکثیر، ج۱۰، ص ۱۳۷).
در منابع، تألیفى به او منسوب نیست، اما در گزارشى آمده که حیوه به شخصى سفارش کرد از کتابهایش نگهدارى کند ولى کوتاهى آن فرد سبب شد کسانى، از جمله ابنلُهَیعه*، از آنها استنساخ و بهره بردارى کنند (رجوع کنید به ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۸، ص ۱۵).
منابع:
(۱) ابنابىحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۲) ابنجوزى، صفهالصفوه، چاپ محمود فاخورى و محمد رواسقلعجى، حلب ۱۳۸۹ـ۱۳۹۳/۱۹۶۹ـ۱۹۷۳؛
(۳) همو، کتابالموضوعات، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، (بیروت) ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۴) ابنحِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۵) ابنحجر عسقلانى، کتاب تهذیبالتهذیب، (بیروت )۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۶) ابنسعد (بیروت)؛
(۷) ابنعبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، چاپ چارلز سى. تورى، نیوهاون ۱۹۲۲، چاپ افست بغداد ( ۱۹۶۸)؛
(۸) ابنکثیر، البدایه و النهایه، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۹) سلیمانبن اشعث ابوداوود، سنن ابىداود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۱۰) عبدالحسین امینى، الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲؛
(۱۱) محمدبن اسماعیل بخارى، صحیح البخارى، (چاپ محمد ذهنىافندى)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۲) محمدبن احمد ذهبى، تاریخالاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۱۳) همو، سیر اعلامالنبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۱۴) همو، کتاب تذکرهالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۵) عبدالسلامبن سعید سحنون، المُدَوَّنه الکبرى، التى رواها سحنونبن سعید تنوخى عن عبدالرحمانبن قاسم عتقى عن مالکبن انس، قاهره ۱۳۲۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۶) عبدالرحمانبن ابىبکر سیوطى، حسن المحاضره فى تاریخ مصر و قاهره، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۳۸۷؛
(۱۷) صفدى؛
(۱۸) احمدبن عبداللّه عجلى، تاریخ الثقات، بهترتیب علىبن ابىبکر هیثمى و تضمینات ابنحجر عسقلانى، چاپ عبدالمعطى قلعجى، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛
(۱۹) احمدبن محمد کلاباذى، رجال صحیح البخارى، المسمّى الهدایه و الارشاد فى معرفه اهل الثقه والسداد، چاپ عبداللّه لیثى، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۲۰) محمدبن یوسف کندى، ولاه مصر، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹؛
(۲۱) یوسفبن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب الکمال فى اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۲۲) مسلمبن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، (بىتا.)؛
(۲۳) محمدبن خلف وکیع، اخبارالقضاه، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴