، حنظله بادغیسى، شاعر فارسى گوى اوایل قرن سوم. وى از معروفترین شاعران دوره طاهریان است. اصلش از بادغیس هرات بوده و در دوره حکومت عبداللّهبن طاهر (حک: ۲۱۳ـ۲۳۰)، در نیشابور زندگى مى کرده است (عوفى، ج ۲، ص ۲؛ رضازاده شفق، ص ۱۱۵). ذبیحاللّه صفا (۱۹۶۹، ج ۱، ص سىوشش) حنظله را یکى از نخستین شاعران فارسى گوى ذکر کرده و بدیع الزمان فروزانفر (ص ۷۶) او را قدیمترین شاعرى دانسته است که نام و شعرش به واسطه تذکره ها به ما رسیده است (قس صبا، ص ۲۲۱).
هدایت (ج ۱، بخش ۲، ص ۷۲۷) نوشته است که حنظله در قرن دوم زندگى مى کرد، اما در عین حال وى را معاصر فیروز مشرقى (متوفى ۲۸۳) دانسته است. صفا (۱۳۷۸ش، ج ۱، ص ۱۸۰)، ضمن تأکید بر اقوال ضد و نقیض هدایت درباره حنظله، روزگار شاعرى او را مقدّم بر شاعران دربار یعقوب لیث صفارى (حک: ۲۴۷ـ۲۶۵) ذکر کرده است.
به گفته نظامى عروضى (ص ۲۶ـ۲۷)، دیوان حنظله در سده سوم در بادغیس موجود بوده است، چنانکه احمدبن عبداللّه خجستانى (متوفى ۲۶۸)، از امراى صفاریان، با خواندن قطعهاى از آن (با مطلع مهترى گر به کام شیر در است/ شوخطر کن زکام شیر بجوى») چنان شور و هیجان و جسارتى مى یابد که شغل خربندگى را رها مى کند، خرهایش را مى فروشد و اسبى مى خرد و خود را به خدمت على بن لیث صفارى، برادر یعقوب لیث، مى رساند و به چنان مرتبه اى مى رسد که گفتهاند در نیشابور، در یک شب سیصد هزار دینار و پانصد سر اسب و هزار عدد جامه بخشید.
از این دیوان دو قطعه یکى در چهار مقاله نظامىعروضى (ص ۲۶) و دیگرى در لبابالالباب عوفى (همانجا) برجاى مانده است. این ابیات از نظر انسجام و فصاحت و پختگى زبان شعر به درجهاى است که در مقایسه با اشعار شاعران اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم، نمىتوان آنها را از نخستین اشعار فارسى بهشمار آورد؛ مگر اینکه، بنابر نظر صفا (۱۳۷۸ش، همانجا)، ابیات منسوب به حنظله را طبق رسمِ روزگار بعد از او، اصلاح کرده باشند.
رحلت
به نوشته هدایت (همانجا)، حنظله در سال ۲۱۹ درگذشت، اما صفا (۱۳۷۸ش، همانجا) پذیرش این تاریخ و نیز سال ۲۲۰ را که نویسنده شاهد صادق ذکر کرده است بنابر قراین دشوار دانسته است. ریپکا نیز (ج ۲، ص ۲۶۱) مرگ او را قبل از ۲۴۸ نادرست شمرده است.
منابع:
(۱) صادق رضازاده شفق، تاریخ ادبیات ایران، (شیراز) ۱۳۵۵ش؛
(۲) یان ریپکا، تاریخادبیات ایران، ترجمه ابوالقاسم سرّى، تهران ۱۳۸۳ش؛
(۳) محمدمظفر حسینبن محمد یوسفعلى صبا، تذکره روز روشن، چاپ محمدحسین رکنزاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش؛
(۴) ذبیحاللّه صفا، تاریخادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسى، ج ۱، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۵) همو، گنج سخن: شاعران بزرگ پارسىگوى و منتخب آثار آنان، (تهران ۱۹۶۹)؛
(۶) عوفى؛
(۷) بدیعالزمان فروزانفر، تاریخادبیات ایران: بعد از اسلام تا پایان تیموریان، بهکوشش عنایتاللّه مجیدى، تهران ۱۳۸۳ش؛
(۸) احمدبن عمر نظامىعروضى، کتاب چهارمقاله، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینى، لیدن ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ افست تهران (بىتا.)؛
(۹) رضاقلى بن محمدهادى هدایت، مجمعالفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۸۲ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴