بسمل شیرازی ، حاجی علی اکبر، شاعر و مؤلف قرن سیزدهم ، ملقب به نوّاب و متخلص به بسمل . نیاکانش در روزگار نادرشاه (حک :۱۴۸ـ۱۱۶۰) از اصفهان به شیراز کوچیدند (بسمل شیرازی ، گ خاتمه ؛ هدایت ، ۱۳۳۶ـ ۱۳۴۰ ش ، ج ۴، ص ۱۸۲). او در ۱۱۸۷ در شیراز به دنیا آمد (رکن زاده آدمیت ، ج ۱، ص ۴۵۲؛ فسائی ، ج ۲، ص ۹۳۸؛ معصوم علیشاه ، ج ۳، ص ۳۴۶). پدرش آقاعلی نقیب ، و عمویش آقابزرگ ، مدرّس مدرسه حکیم ، از مدارس قدیمی شیراز، بود (هدایت ،همانجا؛ همو، ۱۳۴۴ ش ، ص ۴۱۰).

بسمل ، در مدرسه حکیم ، علوم دینی ، ادبیات ، فلسفه و منطق و ریاضیات آموخت(بسمل شیرازی ، همانجا) و در نوشتن خطِ شکسته مهارت یافت (رکن زاده آدمیت ، ج ۱، ص ۴۵۳؛ مفتون دنبلی ، ج ۱، ص ۷۰؛ محمود میرزاقاجار، ج ۲، ص ۵۰۸)، سپس به خدمت حسینعلی میرزا (متوفی ۱۲۵۱)، پنجمین پسر فتحعلی شاه(حک : ۱۲۱۲ـ۱۲۵۰)، در آمد (مفتون دنبلی ، همانجا؛ معصوم علیشاه ، همانجا؛ هدایت ، ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش ، همانجا) و نزد او چنان تقرب یافت که داماد وی و ملقب به نوّابشد (معصوم علیشاه ، همانجا). مدتی نیز به مصاحبت صوفیان درآمد (بسمل شیرازی ، همانجا). او در ۱۲۶۳در گذشت ودر جوار امامزاده میرسید محمد در شیراز به خاک سپرده شد (فسائی ، ج ۲، ص ۹۳۹؛ گلچین معانی ، ج ۱، ص ۷۵۰؛ معصوم علیشاه ، همانجا).

آثارش عبارت اند از:

دیوان ، شامل اقسام شعر فارسی و عربی . از دیوان او دو نسخه خطی به شماره های ۵۲۸۴ و ۵۵۴۴ در کتابخانه ملک موجود است : نسخه ای به نام «حسامیه » برای حسام السلطنه (متوفی ۱۲۹۹)، پسر عباس میرزا، و نسخه ای حاجی علی اکبربسمل شیـرازی نمونه ای از خط بسمـل شیرازیبرای حسینقلی خان (متوفی ۱۲۱۸)، در دوران فرمانرواییش در یزد (منزوی ، ج ۳، ص ۲۲۵۱). یک مجموعه کامل خطی از آثار او به شماره ۲۹۹۹ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود (دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، ج ۱۰، ص ۱۹۲۱)؛

شرح سی فصلِ خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷ـ۶۷۲) در نجوم که در ۱۲۳۰ به نام فتحعلی شاه تألیف کرده است (همان ، ج ۱۰، ص ۱۹۲۸؛ فرصت ، ص ۲۴۴)؛

تذکره دلگشا (تألیف در ۱۲۳۷)، شامل یک گلزار در شرح حال شاعران عهد مؤلف ، چند گلبن درباره تاریخ و بناها و باغها و مشاهیر شیراز، دو بوستان یکی درباره فتحعلی شاه و پانزده تن از افراد خاندان او و دیگری درباره ۱۵۷ شاعر، یک خاتمه در شرح احوال مؤلف ، و پیوستی درباره زلزله کازرون و شیراز (استوری ، ص ۲۳۴؛ گلچین معانی ، ج ۱، ص ۲۲۵ـ۲۲۶)؛ تُحفَهُ السَّفَر لِنورِ البَصَر ، در معانی و بیان و بدیع فارسی که آن را به نام فرزندش تألیف کرده و در ۱۲۴۴ به پایان رسانده است (دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، ج ۱۰، ص ۱۹۲۹؛ فرصت ، همانجا)؛

ذَخیرهُ النَّجاه فی میراثِ الاموات ، که آن را در ۱۲۴۷ به نام حسینعلی میرزای قاجار تألیف کرده است (دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، ج ۱۰، ص ۱۹۲۸). فسائی (ج ۲، ص ۹۳۹) و معصوم علیشاه (همانجا) و رکن زاده آدمیت (ج ۱، ص ۴۵۴) از اثری به نام سَفینهُ النَّجاه نام برده اند که احتمالاً همان ذخیره النجاه است ؛

نُورالهِدایه فی اثباتِ الرِّساله ، در کلام ، که آن را به خواهش دانشمندی مسیحی تألیف کرده است (دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، همانجا؛ فرصت ، همانجا)؛ حاشیه بر تفسیر بیضاوی ؛ حاشیه مدارک ، در فقه ، که حاشیه ای است بر شرایعِ سید شمس الدین محمد (متوفی ۱۰۰۹)، از شاگردان احمد اردبیلی ؛

تفسیر فارسی قرآن کریم ؛ بَحرُاللّئالی ، درباره چهارده معصوم علیهم السلام از زمان ولادت تا رحلت ایشان . او قصد داشته است که این کتاب را در چهارده جلد تألیف کند اما فقط تا اواسط جلد نهم را تألیف کرده و پیش از اتمام درگذشته است (گلچین معانی ، ج ۱، ص ۷۵۰). یک مجلد از این کتاب در شرح حالات امام صادق علیه السلام و تاریخ و امرای معاصر ایشان (در ۱۳۱۷ ش در شیراز) و مجلدی دیگر در شرح زندگانی امام موسی کاظم علیه السلام (در ۱۳۲۰ ش ، در همانجا) به چاپ رسیده است (مشار، ج ۴، ستون ۵۲۸ ـ۵۲۹)؛

شرح لمعه دمشقیه ؛

اندرزنامه که آن را برای فرزندانش تألیف کرده است (دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، ج ۱۰، ص ۱۹۲۹)؛ اِثباتُ الواجب تعالی ، در اثبات خداوند (آقابزرگ طهرانی ، ج ۱، ص ۱۰۵)؛ و رساله قبله .

منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) چارلز آمبروز استوری ، «تذکره شعرا»، ترجمه تقی بینش ، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد ، سال ۷، ش ۱ (بهار ۱۳۵۰)؛
(۳) علی اکبربن آقاعلی بسمل شیرازی ، تذکره دلگشا ، میکروفیلم ش ۳۸۴۰ کتابخانه ملک ؛
(۴) دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، تهران ، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش ؛
(۵) محمدحسین رکن زاده آدمیت ، دانشمندان و سخن سرایان فارس ، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش ؛
(۶) محمدنصیربن جعفر فرصت ، آثار العجم : در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس ، چاپ علی دهباشی ، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۷) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامه ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران ۱۳۶۷ ش ؛
(۸) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۹) محمود میرزا قاجار، سفینه المحمود ، ج ۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش ؛
(۱۰) خانبابامشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ ۱۳۴۴ ش ؛
(۱۱) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقایق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۱۸ ) ؛
(۱۲) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، نگارستان دارا ، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ ش ؛
(۱۳) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ؛
(۱۴) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، تذکره ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران ( ۱۳۴۴ ش ) ؛
(۱۵) همو، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش .