سیلوِستر دوساسی نخستین کسی بود ک ، ص ۲۶۶؛ قفطی ، ص ۶۱)، اَبولونیوس (نسخه خطی شیخو از طبقات الامم ابن صاعد، ص ۱۶، ۲۸)، اَفُلّونیوس (همان ، ص ۱، ۲۹)، افولونیوس (ابن عبری ، ص ۱۱۸)، اَبلینَس (ابن ندیم ، همانجا)، علوسوس (همان ، ص ۲۶۳، سطر ۲۱؛ نیز رجوع کنید به پلسنر ، ۱۹۲۸، ص ۴ و بعد؛ کراوس ، ج ۲، ص ۲۷۳، پانویس ۳)، اَبولوس (یعقوبی ، ج ۱، ص ۱۶۵)، اَبلوس (مجریطی ، ص ۱۰۷ به بعد؛ از مقایسه با قطعه ای از ترجمه عبری در مجموعه کتب خطی آدلر ، ۱۹۲۰، ثابت می شود که منظور همان آپولونیوس است ؛ برای صورتهای دیگر این نام رجوع کنید به کراوس ، ج ۲، ص ۲۷۰، پانویس ۶).
در جهان اسلام ، دو شخص به نام آپولونیوس معروف اند، یکی ریاضیدان مشهور آپولونیوس * پرگایی در پامفیلیا (ح ۲۰۰ ق م )، دیگری حکیمی که شخصیتش مبتنی است بر روایات یونانی درباره آپولونیوس ] بلینوس ، تیانایی طوانه ، در کاپادوکیا (قرن اول میلادی )، ضمناً، بلیناس صورت عربی نام پلینیوس * اکبر طبیعیدان رومی قرن اول میلادی است .
درباره آپولونیوس تیانایی ، در منابع گوناگون تناقضهای بسیاری وجود دارد، و روایات مربوط به صاحب الطلسمات ، عنوانی که وی را (علاوه بر الحکیم ) معمولاً با آن نامیده اند، تا اندازه ای حتی در گزارشهای راجع به آپولونیوس پرگایی تأثیر کرده است . قدیمترین منبع ما (یعقوبی ، همانجا) بدرستی نقل می کند که آپولونیوس در زمان سلطنت دومیتیان (دومیتیانوس ، حک : ۸۱ ـ۹۶ میلادی ) می زیسته است ، و همین گزارش را ابن عبری (همانجا) نیز نقل کرده است .
اما یعقوبی (ج ۱، ص ۱۳۴) از «بلینوس النجّار که یتیم نامیده شده ، و صاحب الطلسمات است …» سخن می گوید. این اشتباه نه تنها در استعمال القاب هر دو آپولونیوس برای شخص واحد بلکه همچنین در افزودن کلمه «یتیم » وجود دارد. در مقدمه سرّالخلیقه (رجوع کنید به دنباله مقاله ) بلینوس خود را «یتیم ساکنِ تیانا» می نامد (نیز رجوع کنید به کراوس ، ج ۲، ص ۲۷۳، پانویس ۳؛( بلینوس ، ص ۵).
در ذخیره الاسکندر (رجوع کنید به دنباله مقاله ) ارسطو به اسکندر می گوید که این کتاب را از آپولونیوس دریافت کرده است (روسکا، ۱۹۲۶، ص ۷۲)؛در اینجا آپولونیوس معاصر فیلیپ و پسرش اسکندر دانسته شده است ، همچنین در ترجمه فارسی بلعمی از طبری (ج ۲، ص ۶۹۳؛قس ترجمه فرانسوی زوتنبرگ ، ج ۱، ص ۵۱۰ و بعد؛تمام این قسمت در متن عربی طبری جا افتاده است ) و در اسکندرنامه نظامی (نیز رجوع کنید به باخر ، ص ۶۷ به بعد؛هرتز ، ص ۴۵).
این اشتباه در تاریخ زندگی آپولونیوس طلسم ساز، در تاریخی نیز که قفطی برای دوران زندگی آپولونیوس پرگایی تعیین می کند تأثیر کرده است ( حسن بن محمد قمی (ص ۸۶ ـ ۸۸) از طلسمهایی که بلینوس در قم و جاهای دیگر نهاده یاد کرده و آورده است که بلینوس هزار و پنجاه سال عمر کرد و حکمت از بطلمیوس آموخت و روزگارش پس از دانیال پیغمبر و در عهد ملک قباد بود ) .
در آداب الفلاسفه حنین بن اسحاق ، در دو جا از شخصی به نام آپولونیوس نام برده می شود: در بخش ۱، فصل ۵، عبارتی که بر مُهر او حک شده بوده نقل شده است ، و در بخش ۲، تمامی فصل ۱۷ به گفته های مشهور وی اختصاص یافته است . هیچیک از این گفته ها ویژگیهای هیچیک از دو آپولونیوس را ندارد؛اما ابوسلیمان سجستانی (ص ۲۲) که در عبارت نخستین بندِ فصل ۱۷، از بخش ۲ ( از نوشته حنین ) («قلم نیرومندترین جادوست ») «طلسم » را به جای «جادو» به کار می برد، می خواهد که این گفته ها را از آپولونیوس تیانایی قلمداد کند.
همچنین > موعظه ها < ی شش گانه در > رتبه الحکیم < که اشتاین شنایدر ( ترجمه های اروپایی از عربی ، ج ۲، گزارشنامه جلسات فرهنگستان علوم وین ، ۱۹۰۵، ص ۶۷ به بعد) و روسکا (۱۹۳۱، ص ۲۳ به بعد) به آپولونیوس تیانایی نسبت داده اند به همان اندازه ممکن است از او باشد که اندرزهای کیمیاگرانه ای که به حکمای دیگر نسبت داده اند.
از کتابهای عربی مرتبط با نام آپولونیوس تیانایی ، کتب ذیل ، به صورت کامل یا ناقص و یا به صورت نقل قولهای نسبتاً طولانی ، باقی مانده است :
۱) کتاب العلل یا سرّالخلیقه ( و صنعه الطبیعیّه ) که قسمتهایی از آن را سیلوِستر دوساسی ( > یادداشتها و مستخرجات < ، ج ۴، ص ۱۰۸ به بعد) و روسکا (۱۹۲۶، ص ۱۲۴ـ۱۶۳) طبع و ترجمه کرده اند ( متن کامل عربی ، با مقدمه مفصل به آلمانی با مشخصات زیر منتشر شده است : بلینوس الحکیم ، سرالخلیقه و صنعه الطبیعیّه ( کتاب العلل )، تحقیق اورسولا وایسر، معهدالتراث العلمی العربی ، جامعه حلب ، حلب ۱۹۷۹ ) . روسکا همچنین ثابت کرده است که جای متن کیمیایی معروف که به > لوح زمرّدین < شناخته شده در پایان این کتاب است ؛و کراوس (ج ۲، ص ۳۰۳) نشان داده که تمامی این کتاب شرحی بر آن متن است (درباره ترجمه لاتینی وگوسانکتالینسیس نیز رجوع کنید به روسکا، ۱۹۲۶، ص ۱۷۷ به بعد). تحلیل کراوس از کتاب (ج ۲، ص ۲۷۰ـ۳۰۳) نشان می دهد که تألیف آن در زمان خلیفه مأمون صورت گرفته است و رابطه نزدیک آن را با نوشته سریانیِ > کتاب گنجها < تألیف ایّوب رُهایی (ح ۸۱۷ میلادی )، چاپ مینگانا ، ۱۹۳۵) و نیز با کتاب یونانیِ > درباره طبیعت انسان < تألیف نمسیوس حِمصی (قرن پنجم میلادی ) نشان می دهد (همچنین رجوع کنید به ماسینیون ، ج ۱، ص ۳۹۵ و بعد؛و افزوده های آن در چاپ دوم ، ۱۹۵۰؛عفیفی ، ص ۸۴۷ به بعد). کراوس تأثیر عظیم این کتاب را بر جابربن حیّان نیز نشان داده است ؛جابربن حیّان تعداد قابل توجهی کتاب درباره موضوعات مختلف علی ‘ رأی بلیناس نوشته است (رجوع کنید به کراوس ، ج ۱، فهرست ، ذیل «بلیناس »؛فوک ، ج ۴، فصل ۱۲ و شرح ) که قسمتهایی از آنها را کراوس منتشر کرده است ( > جابربن حیّان ، متون برگزیده < ، ۱۹۳۵).
۲) رساله فی تأثیرالرّوحانیّات فی المرکّبات (نسخه استانبول ، اسعد افندی ، ش ۱۹۸۷؛پلسنر، ۱۹۳۱، ج ۴، ص ۵۵۱ و بعد)، وهبی ، ش ۸۹۲؛چستربیتی (نیز رجوع کنید به بومن ، ج ۱۴)؛برای دیگر نسخه ها رجوع کنید به کراوس ، ج ۲، ص ۲۹۳، پانویس ۵).
۳) المدخل الکبیر الی ‘ علم افعال الرّوحانیات ، که در تمام نسخه ها به دنبال شماره ۲ آمده است (ترجمه عبری در پاریس ، نسخه عبری ۱۰۱۶ و اشتاین شنایدر نسخه ش ۲۹ نیز رجوع کنید به اشتاین شنایدر، > ترجمه های عبری قرون وسطی < ، ص ۸۴۶ و بعد؛پلسنر، همانجا).
۴) کتاب طلاسم بلیناس الاکبر لولده عبدالرحمان (!) (پاریس نسخه ش ۲۲۵۰، گ ۸۴ ـ۱۳۴) که با کتاب بلیناس لابنه فی الطلسمات یکی است (برول .پت . ، ج ۱، ص ۶۶، گ ۴۱ پ ـ ۷۲ پ ؛کتابخانه سلطنتی برلین ، ج ۵، ش ۵۹۰۸).
۵) کتاب ابلوس الحکیم یکی از منابع فهرستهای تصاویری است که باید روی سنگهای سیّارات حک شود (مجریطی ، ص ۱۰۷ـ۱۲۴). اینکه آیا این کتاب همان > کتاب تخیّلات است که آلبرت کبیر از آن در کتاب De libris (نیز رجوع کنید به کارمودی ، ص ۵۸ به بعد) نقل کرده ، هنوز مورد بحث و گفتگوست .
۶) کتاب هرمسیِ ذخیره الاسکندر ، که ارسطو آن را از آپولونیوس گرفته و به اسکندر داده است ، روسکا (۱۹۲۶، ص ۶۸ـ۱۰۷) بتفصیل از آن بحث ، و بعضی از قسمتهایش را ترجمه و منتشر کرده است ؛این کتاب همچنین حاوی بعضی از طلسمهایی است که آپولونیوس آنها را در چندین شهر قرار داده است . ارتباط مقدّمه این کتاب با روایت بابلی درباره «طوفان » را پلسنر (۱۹۵۴، ج ۲، ص ۵۲ به بعد) بیان کرده است (برای متنهای عربی متعلق به آثار شماره ۱ تا ۶ که روسکا منتشر کرده رجوع کنید به پلسنر، ۱۹۲۷، ج ۱۶، ص ۸۳ به بعد).
۷) در شماره ۳، مؤلّف چندین بار به رساله السحر خود، که هنوز در عربی ناشناخته است ، اشاره می کند؛لیکن شاید کتاب عبری مِلخِت مُشکِلِت (اشتاین شنایدر، ترجمه های عبری … ، ص ۸۴۸؛همچنین رجوع کنید به مجله انجمن خاورشناسی آلمان ، ج ۱۴، ۱۸۹۱، ص ۴۴۴) با آن ارتباط داشته باشد.
۸) قزوینی در مواضع بسیار از عجایب المخلوقات (رجوع کنید به فهرست باخر، ص ۷۰) از کتابی به نام کتاب الخواصّ تألیف بلیناس ، که تاکنون نشانی از آن به دست نیامده ، مطالبی نقل می کند. اشتاین شنایدر این عنوان را ساختگی می داند ( > ترجمه های عبری … < ، ص ۸۴۵، پانویس ۷).
شماری عظیم از متون لاتینی و متون به زبان اروپایی را که به بلینوس (بِلِنُس و مانند آن ) نسبت داده اند در اینجا نمی توان مورد بحث قرار داد (نیز رجوع کنید به همو، ترجمه های اروپایی … ، فهرست ؛کارمودی ، فهرست ). اما شکّی نیست که بعضی از آثار مؤلّفانی که کتابهای آنان در کتاب الاحجارشاه آلفونس دهم ، با تکثیر و تصحیح قسمتی از آن از مونتانا ، ۱۸۸۱، تحلیل شده ترجمه هایی است از کتابهای عربی منسوب به آپولونیوس (رجوع کنید به سیاهه کامل سارتون ، ج ۲، بخش ۲، ص ۸۳۷).
از جمله این مؤلفان اند:
الف ) ابولیس (رمز این نام کشف نشده است ، نیز رجوع کنید به داربی ، ج ۱، ص ۲۵۱ به بعد)؛
ب ) ایلوز ؛
ج ) بِلینوس و ایلوس ؛
د) پلینیوس و هرمُز (هرمس ). از مقایسه این اسامی با صورتهای نام آپولونیوس در عربی در آغاز این مقاله شواهد کافی به دست خواهد آمد.
کتاب یونانی > طالع بینی آپولونیوس تیانایی < ، همزمان به کوشش نایو ( > آباءشناسی سریانی < ، ج ۱، بخش ۲، ۱۹۰۷، ص ۱۳۶۳ به بعد) و ف . بال ( > فهرست کتب خطی ستاره شناسی یونانی < ، ج ۷، ۱۹۰۸، ص ۱۷۵ به بعد) طبع شده و مشتمل بر قطعاتی است که ترجمه لاتینی آنها را از عربی می توان در موزه بریتانیا (نسخه خطی سلطنتی ۱۲، یکصد و هجده ؛کارمودی ، ص ۷۳)، و حتی یک ترجمه انگلیسی در نسخه اسلوآن ۳۸۲۶، پیدا کرد (برای نسخه دیگر خطّی لاتینی (واتیکان ) رجوع کنید به کارمودی ، همانجا). همچنین ترجمه متون مشابهی از عربی ، در نسخه اسلوآن ۳۸۴۸، آمده است . نام شاگرد آپولونیوس که متن یونانی به وی تقدیم شده با نام مؤلف اثری که متن سریانی و عربی آن را لوی دلاّ ویدا (رجوع کنید به منابع ) تصحیح کرده یکی است .
شاگرد دیگر آپولونیوس آرتفیوسِ مشهور (نه آرلِتیوس ، در بروکلمان ، > ذیل < ، ج ۱، ص ۴۲۹، و نه آترفیوس ، که در > ذیل < ، ج ۳، ص ۱۲۰۸ آمده است )، مؤلف > کلید حکمت < است که اصل عربی آن ، مفتاح الحکمه ، را لوی دلاّ ویدا کشف و در مجله اسپکولوم (دوره ۸، ۱۹۳۸، ص ۸۰ ـ ۸۵) معرفی کرده است (رجوع کنید به کراوس ، ج ۲، ص ۲۹۸ و بعد).
منابع :
(۱) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی ، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ فلوگل ، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲؛
(۳) ( محمدبن طاهر ابوسلیمان سجستانی ، صوان الحکمه و ثلاث رسائل ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، تهران ۱۹۷۴؛
(۴) محمدبن محمد بلعمی ، تاریخ بلعمی : تکمله و ترجمه تاریخ طبری ، به تصحیح محمدتقی بهار، چاپ محمد پروین گنابادی ، تهران ۱۳۵۳ ش ؛
(۵) بلینوس ، سرّ الخلیقه و صنعه الطبیعه : کتاب العلل ، چاپ اورسولا وایسر، حلب ۱۹۷۹ ) ؛
(۶) زکریابن محمد قزوینی ، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات ، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸؛
(۷) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۸) ( حسن بن محمد قمی ، کتاب تاریخ قم ، ترجمه حسن بن علی قمی ، چاپ جلال الدین طهرانی ، تهران ۱۳۶۱ ش ) ؛
(۹) مسلمه بن احمد مجریطی ، غایه الحکیم ، چاپ ریتر، ۱۹۳۳؛
(۱۰) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، چاپ هوتسما، لیدن ۱۸۸۳؛
(۱۱) A. E. Affifi, “The influence of Hermetic literature on Moslem thought,” BSOAS , XIII, (1951);
(۱۲) W. Bacher, Nizہmف’s Leben und Werke, und der Zweite Teil des Nizamischen Alexanderbuches … Beitrage zur Geschichte der persischen Literatur und der Alexandersage, Leipzig & Gottingen 1871;
(۱۳) Moh ¤ ammad b. Moh ¤ ammad Bal ـ am ¦ â , Chronique de … Tabari traduite sur la version persane d’Abou-Ali Mo ـ hammad Bel ـ ami , tr. H. Zotenberg, Paris 1867-1874;
(۱۴) J. Bowman, Glasgow Univ. Or. Soc., Transactions , XIV, 1950-1952;
(۱۵) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(۱۶) F. J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation , Berkeley, Calif. 1956;
(۱۷) G. O. S. Darby, “The mysterious Abolays,” Osiris , I (1936);
(۱۸) J.W. Fدck, Ambix , IV, 1951;
(۱۹) W. Hertz, Gesammelte Abhandlungen , 1905;
(۲۰) Kخniglichen Bibliothek zu Berlin, Die HandschrifVerzeichnisse der Kخniglichen Bibliothek zu Berlin , von W. Ahlwardt, vol. 5, Berlin 1893;
(۲۱) P. Kraus, Ja ¦ bir ibn H ¤ ayya ¦ n: contribution ب l’histoire des idإes scientifiques dans l’Islam , Cairo 1942-1943;
(۲۲) G. Levi Della Vida, La Dottrina e i Dodici Legati di Stomathalassa, Atti Acc. Naz. Lin., Cl. Sci. mor. stor. fil., VIII/III, fasc. 8, Rome 1951;
(۲۳) Louis Massignon, “Inventaire de la littإrature hermإtique arabe,” in A. J. Festugiهre, La rإvإlation d’Hermهs Trismإgiste , vol. I, Paris 1944;
(۲۴) M. Plessner, “Beitrجge zur islamischen Literaturgeschichte, I. Studien zu arabischen Handschriften aus Stambul, Konia und Damaskus,” Islamica , IV (1931);
(۲۵) idem, “Hermes Trismegistus and Arab science”, Studia Islamica , II (1954);
(۲۶) idem, “Neue Materialien zur Geschichte der Tabula Smaragdina ,” Islamica , XVI (1927);
(۲۷) idem, Der o l ¨ o c i m o n o c ¨ z des Neupythagoreers ، Bryson’ , 1928;
(۲۸) J. Ruska, Tabula Smaragdina , 1926;
(۲۹) idem, Turba Philosophorum , 1931;
(۳۰) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Florida 1975;
(۳۱) M. Steinschneider, Euklid bei den Arabern, Zeitschrift fدr Mathematik und Physik, Historisch-Literarische Abteilung , vol. XXXI, 1886;
(۳۲) idem, European غebersetzungen aus dem Arab., II, SBAk. Wien , 1905;
(۳۳) idem, Hebrew غbersetzungen des Mittelalters ;
(۳۴) H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴
great blog!