شاعر و ادیب معاصر ایرانی، در یک خانواده روحانی در تهران زاده شد. پدر او شیخ‌مرتضی و نیایش میرزاحسن آشتیانی از مبارزان نام اور جنبش تنباکو بود. وی آموزش خود را در مدرسه‌های اسلام و دارالفنون به انجام رسانید. دلبستگی به نگارگری و استعداد در آن، از کودکی در وی آشکار گردید.
نخستین کارهای او نسخه‌برداری از نگاره‌های شاهنامه فردوسی بود که بر هرچه در دسترس قرار می‌گرفت، ترسیم می‌کرد (بنی‌احمد، ۲۷-۲۸). استادان نقاشی او در دارالفنون مصوّرالممالک ذوالفقاری، میرزاحاج‌آقانقتش‌باشی و شیخ‌المشایخ بودند. آشتیانی در جست‌وجوی هدفی والاتر بود و سرانجام آن را در «مدرسه صنایع مستظرفه» یافت که در ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م به سرپرستی کمال‌الملک بنیاد نهاده شده بود.
کمال‌الملک پس از دیدن نمونه کارهای او، آموزش وی را نپذیرفت، امّا آن را مشروط بدان کرد که آشتیانی «تا پایان دوره مدرسه فقط هنر نقاشی را راه و طریق خود بداند» (یادی از استاد). اسماعیل این شرط را پذیرفت و به آن مدرسه راه یافت؛ اما پیوستن به عالم هنر برای وی آسان نبود. چون او در یک خاندان روحانی‌زاده شده بود، انتخاب نگارگری و پیوستن به جرگه هنرمندان گونه‌ای سنت‌شکنی به شمار می‌آمد، از این‌رو با مخالفتهای سخت روبه‌رو گردید تا جایی که به گفته خودش ورود به مدرسه امری «غیرممکن» می‌نمود (میزبان، ۱۶). بروز استعداد در خور توجه و پایداری او در رسیدن به هدف. سبب کاهش مخالفتها شد و او سرانجام به عالم هنر پیوست. پشتکار و دلبستگی و توانایی آشتیانی در فراگیری به پایه‌ای بود که توانست دوره پنج ساله مدرسه را در ۳ سال به پایان برد و شاگرد اول مدرسه شود.
کمال‌الملک که در آشتیانی افزون بر توانایی هنری، نیک‌اندیشی و راست رَوی را دیده او راهرو راستین مکتب خود یافته بود، وی را به معلمی مدرسه برگزید. ظاهراً در همین زمان آشتیانی برآن شد که تحصیلات خود را در رشته دیگری جز نگارنگری ادامه دهد. در نامه‌ای که در این هنگام به استاد خود کمال‌الملک نوشت، از وی اجازه خواست که مدرسه صنایع مستظرفه را رها سازد، امّا کمال‌الملک در دیداری که با او داشت، وی را از این کار بازداشت. آشتیانی که به استاد خویش به دیده مراد می‌نگریست، ماندن در کنار او را از ادامه تحصیل برتر شمرد و اندکی پس از آن به معاونت مدرسه برگزیده شد (۱۳۳۵ق/۱۹۱۶م). پس از بازنشستگی کمال‌الملک، آشتیانی در ۱۳۰۷ش به ریاست مدرسه انتخاب گردید. در سالهای مدیریت او آموزش درسهای تازه‌ای چون مینیاتورسازی، تذهیب، کالبدشناسی، تاریخ هنر، ریاضیات و قواعد مناظر و مرایا به درسهای مدرسه افزوده گردید و کتابخانه‌ای برای مدرسه بنیاد نهاده شد.
مدیریت او در مدرسه صنایع مستظرفه چندان به درازا نکشید و او در ۱۳۰۹ش به اروپا سفر کرد. در این سفر که بیشتر به قصد بررسی و کسب تجربه انجام گرفت، به درخواست شرکت فیلمبرداری «اوفا» در آلمان از برخی هنرپیشگان معروف آن شرکت تک چهره‌هایی تهیّه کرد که بسیار مورد توجّه قرار گرفت و به او پیشنهاد استخدام در آن شرکت و ماندن همیشگی در آلمان شد. آشتیانی نپذیرفت و به ایران بازآمد. پس از بازگشت به تهران، در مدرسه دارالفنون، دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس پرداخت. خدمات آشتیانی در مدیریت مدرسه صنایع مستظرفه و استادی دارالفنون و دانشسرای عالی و کوششهای او در ترویج فرهنگ و هنر، سبب گردید که در ۱۳۲۵ش از سوی شورای عالی فرهنگ به او عنوان دکترای افتخاری و نشان درجه اول هنر داده شود. وی در ۱۳۲۶ش به استادی دانشکده فنّی برگزیده شد. در ۱۳۲۸ش با آنکه بیش از ۵۷ سال نداشت، به سبب خستگی جسمی و روحی به درخواست خود بازنشسته شد؛ اما کوشش هنری و فرهنگی وی پایان نپذیرفت و عضویت او در شورای عالی فرهنگ و هنرهای زیبا و انجمن ادبی فرهنگستان ادامه یافت.
وی در این دوره در کارگاه شخصی خود به پدید آوردن آثار تازه پرداخت. تابلوهای تک چهره خودِ وی، نامه‌نویس، بهلول در خواب، پرنده‌های تیرخورده، نوازنده آکوردئون و جز آن، از این آثار بود. آشتیانی در نگارگری پیرو مکتب کمال‌الملک یعنی طبیعت‌گرا بود و بیشتر آثار خود را مستقیماً از روی طبیعت نقاشی می‌کرد. گرچه بیشتر تابلوهای او رنگ روغنی است، اما در کار آبرنگ و سیاه قلم نیز توانا بود. دقّتِ دیدِ هنری، قدرت طراحی، رنگ‌گذاری متناسب و بکار گرفتن ذوق شاعرانه از ویژگیهای نگارگری اوست.
برجسته‌ترین کارهای او رؤیای حافظ، قهوه‌خانه سر راه، تک چهره‌های خود وی و نامه‌نویس است. تأثیر کمال‌الملک بر آشتیانی چنان بود که وی گاه در انتخاب موضوع تابلوها از او پیروی می‌کرد و از دریچه چشم او به جهان نگریست. همانندی دیدگاه موضوع تابلوهای فالگیر و میرزاهادی خوشنویسِ کمال‌الملک را با تابلوهای قهوه‌خانه و نامه‌نویسِ آشتیانی نمی‌توان اتّفاقی دانست. شمار تابلوهای آشتیانی به یک صد می‌رسد که بخشی از آنها به وسیله خود وی به کتابخانه مجلس شورای ملی واگذار گردیده است و شماری در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی و نزد خانواده او نگاهداری می‌شود.
آثار وی در دوران زندگی و پس از درگذشت او در چندین نمایشگاه به تماشا گذاشته شده است.
از آن میان می‌توان اینها را نام برد:
نمایشگاه هنرهای زیبای ایران به کوشش انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی (۱۶ بهمن ۱۳۲۴ش تا ۱۰ فروردین ۱۳۲۵ش)،
نمایشگاه آثار آشتیانی در انجمن ایران و امریکا (آبان ۱۳۳۳ش و اسفند ۱۳۴۹ش)،
نمایشگاه آثار نقاشان ایرانی در باشگاه مهرگان (آبان ۱۳۳۳ش)
و نمایشگاه آثار نقاشان نخبه معاصر ایران در مجلس شورای ملی (اسفند ۱۳۵۱ش).
آشتیانی شعر نیز می‌سرود و «شعله» تخلّص می‌کرد.
دیوان اشعار او به چاپ رسیده است.
آثار او عبارت است از:
سفرنامه اروپا،
اختراع الفبایی بر مبنای حروف فارسی برای اصلاح خط، مناظر و مرایا،
ادعیه قرآن یا احسن‌الأدعیه،
تصحیح دیوانهای منوچهری دامغانی و امیرخسرو دهلوی،
نماز در اسلام، منتخبات رباعیّات خیّام،
ترانه‌های باباطاهر،
صائب،
حافظ و شرح حال و تاریخ حیات کمال‌الملک.
واپسین اثر نقّاشی او تک چهره همسرش است که ناتمام مانده. آشتیانی در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۴۹ش در تهران درگذشت.
مآخذ:
آشتیانی، اسماعیل، «شرح حال و تاریخ حیات کمال‌الملک»، هنر و مردم، شمـ ۷ (اردیبهشت ۱۳۴۲ش)، صص ۸-۱۹؛ «آشتیانی»، هنر و مردم، شمـ ۹۴ (مرداد ۱۳۴۹ش)، صص ۶-۱۲؛ بنی‌احمد، حسین، «نقاشان پهلوان»، اطلاعات ماهانه، س ۸، شمـ ۵ (۱۳۴۴ش)، ص ۲۹؛ «پیوستگان به خاموشی»، فرهنگ و زندگی، س ۱، شمـ ۲ (خرداد ۱۳۴۹ش)، ص ۲۶۴؛ «در نمایشگاههای نقاشی»، سخن، س ۲۰، شمـ ۹-۱۰ (اسفند ۱۳۴۹ش)، ص ۹۵۷؛ سادات ناصری، حسن، سرآمدان فرهنگ و تاریخ ایران، تهران، شورای عالی فرهنگ و هنر، ۱۳۵۳ش، صص ۱۶، ۱۷؛ سپهرم، مسعود، تاریخ برگزیدگان، تهران، زوّار، ۱۳۴۱، صص ۵۰۱-۵۰۳؛ سیّاح، فاطمه، «نظری به نمایشگاه هنرهای زیبای ایران»، پیام‌نو، س ۲، شمـ ۱۰ (مرداد ۱۳۲۵ش)، صص ۱-۱۵؛ مکتب کمال‌الملک، تهران، نشر آبگینه، ۱۳۶۴ش، صص ۱۵، ۱۶؛ میزبان، جلال «گفت‌وگویی با استاد اسماعیل آشتیانی»، امید ایران، شمـ ۸۱۰ (نوروز ۱۳۴۹ش)، ص ۱۷؛ «نمایشگاه نقشی مجلس و خاطره‌ای از استاد آشتیانی»، وحید، س ۱۰، شمـ ۶ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۵۱ش)، صص ۱۰۹، ۱۱۰؛ «نمایشگاه هنرهای زیبای ایران»، سخن، س ۲، شمـ ۱ (فروردین ۱۳۲۵ش)، صص ۲۴-۳۱؛ «نمونه‌هایی از ذوق و هنر ایرانی در دو نمایشگاه»، اطلاعات ماهانه، شمـ ۸۰ (آذر ۱۳۳۳ش)، صص ۲۶، ۲۷؛ یادی از استاداسماعیل آشتیانی، تهران، ۱۳۴۹ش، جمـ .
دانشنامه بزرگ اسلامی جلد۱
