شاگرد و مصاحب ابن‌سینا. تاریخ ولادت او معلوم نیست. وی، به گفته خودش (ابن‌سینا، ۱۴۰۵، ج ۱، فن ۱، پیشگفتار جوزجانی، ص ۱)، هنگامی که ابن‌سینا ۳۲ ساله بوده، در جرجان / جوزجان * با ابن‌سینا ملاقات کرده است. با توجه به تاریخ ولادت ابن‌سینا (۳۷۰)، احتمالاً این دیدار در ۴۰۳ صورت گرفته است (رجوع کنید به نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص ۲۵۳ـ۲۵۴).
جوزجانی ۲۵ سال همراه و ندیم ابن‌سینا بود (ابن‌سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص۶۸؛ نیز رجوع کنید به قفطی، ص۴۱۸ ـ ۴۲۲؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، ج ۱، ص ۵ ـ ۸). به نوشته خود جوزجانی (ابن‌سینا، ۱۴۰۵، همانجا)، او در آغاز به علوم حِکْمی و معارف حقیقی علاقه‌مند بود، ازاین‌رو در یکی از سفرهای ابن‌سینا به جوزجان، نزد وی رفت و شاگرد و ملازم او شد. وی نزد ابن‌سینا کتابهایی مانند مجسطی و المختصر الاوسط فی‌المنطق را خواند (همو، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص ۴۴، ۵۴).
ابن‌سینا از او با عنوان شیخ الفاضل، شیخ‌الاجل، سلطان‌العارفین و خاتم‌المشایخ یاد کرده است ( رجوع کنید به مهدوی، ص ۵). شهرزوری (ج ۲، ص ۴۰) وی را فاضل‌ترین شاگرد ابن‌سینا و از خواص و ندیمان او دانسته است، اما بیهقی (ص ۹۴ـ ۹۵) وی را ضعیف‌ترین شاگرد ابن‌سینا شمرده و به نقل از یکی از اکابر گفته است که جوزجانی در مجلس درس ابن‌سینا بیشتر شبیه مرید بود تا شاگرد مستفید.
جوزجانی شرح‌حال ناتمام ابن‌سینا را تکمیل کرد. این اثر نخستین و مهم‌ترین شرح‌حال ابن‌سینا و حاوی نخستین فهرست آثار وی است ( رجوع کنید به ابن‌سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص ۴۴ـ ۸۸، ۹۰ـ۱۱۲) که به سیره الشیخ الرئیس مشهور شده است ( رجوع کنید به همان، ص۱۶؛ کحّاله، ج ۴، ص ۲۱).
جوزجانی شرح آثار ارسطو و تألیف یا اتمام برخی نوشته‌های ابن‌سینا، مانند شفاء ، را از وی درخواست کرد (ابن‌سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص ۵۴ ـ ۵۸؛ همو، ۱۴۰۵، ج ۱، فن ۱، همان پیشگفتار، ص ۲ـ۳) و ابن‌سینا رساله المعاوده فی‌امرالنفس والفیض را در پاسخ او نوشت (مهدوی، همانجا).
جوزجانی در زمان حیات ابن‌سینا و پس از وفات وی به گردآوری نوشته‌های او همت گماشت و در این کار رغبت بسیار داشت ( رجوع کنید به ابن‌سینا، ۱۴۰۵، ج ۱، فن ۱، پیشگفتار جوزجانی، ص ۲؛ نیز رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون ۱۹۲۹؛ مهدوی، ص ۱۱۰). اهتمام وی موجب حفظ آثار ابن‌سینا شد، به گونه‌ای که برای صحت انتساب برخی آثار به ابن‌سینا، به فهرست جوزجانی استناد می‌کنند (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج ۳، ص ۸۵، ج ۱۷، ص ۹۴، ج ۱۸، ص ۳۰۷ـ ۳۰۸).
یکی از آثار ابن‌سینا، که وی در جمع آن کوشیده، کتاب شفاء است (بیهقی، ص ۹۴؛ شهرزوری، ج ۲، ص ۴۰). به گفته مهدوی (ص ۲۳، ۲۲۶)، جوزجانی در نسخه طبیعیات کتاب شفاء ، در آخر مقاله چهارم از فن ششم، دو فصل افزوده و چنان که خود گفته آن را از مقاله فی‌الادویه القلبیه ابن‌سینا گرفته است. نگارش تتمه نجاه (بخش ریاضی آن) نیز به اهتمام او بوده است (نیز رجوع کنید به ابن‌سینا، ۱۳۶۴ ش، ص ۳۹۹ـ۴۲۹؛ بیهقی؛ شهرزوری؛ حاجی‌خلیفه، همانجاها). وی در ۴۳۸ در همدان وفات یافت و او را در جوار قبر ابن‌سینا دفن کردند (مدرس تبریزی، ج ۱، ص ۴۳۶؛ گوهرین، ص ۶۰۰).
آثار جوزجانی نسبتاً متنوع است و برخی از آنها تاکنون به دست نیامده است.
از جمله آثار اوست:
۱) تفسیر مشکلات کتاب قانون(شهرزوری، همانجا؛ کحّاله، ج ۶، ص ۲۰۷).
۲) شرح فارسی رساله حیبن یقظان (بیهقی؛ کحّاله، همانجاها)، هانری کوربن این متن را چاپ کرده (تهران ۱۳۶۶ ش) اما در صحت انتساب آن به جوزجانی تردید داشته است (ابن‌سینا، ۱۳۶۶ ش، مقدمه کوربن، ص یازده‌ـ دوازده).
۳) رساله در هندسه، گزارش کوتاهی از اصول اقلیدس که آن را هنگامی که نزد ابن‌سینا بوده، نوشته و در تألیف آن از یادداشتهای وی استفاده کرده است (منزوی، ج ۱، ص ۲۰۱؛ برای اطلاع از نسخه‌های موجود این رساله نیز رجوع کنید به همانجا).
۴) شرح قصیده عینیه (حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون ۱۳۴۲؛ مهدوی، ص ۱۹۶)، در صحت انتساب این اثر به وی تردید وجود دارد (مهدوی، همانجا).
۵) پیشگفتار بخش منطق کتاب شفاء (قم ۱۴۰۵)؛ از برخی عبارات وی در این مقدمه پیداست که در زمان تألیف آن ابن‌سینا زنده بوده است ( رجوع کنید به ص ۱).
۶) ترجمه برخی از آثار ابن‌سینا و انضمام آنها به دانشنامه علایی (نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص ۲۵۴).
پس از وفات ابن‌سینا جز منطق و الاهیات و طبیعیات چیزی از دانشنامه علایی باقی نمانده بود. جوزجانی بخش ارثماطیقی (= علم حساب) را از ارثماطیقی شفاء ترجمه و مختصر کرد و ریاضی و هیئت و موسیقی را از رساله‌های دیگر ابن‌سینا به فارسی ترجمه کرد و به آن افزود (بیهقی، همانجا؛ ابن‌سینا،۱۳۶۰ ش، مقدمه خراسانی، ص ه، پانویس؛ نظامی عروضی، حواشی قزوینی، همانجا؛ مهدوی، ص ۱۱۰).
به گفته ریو (ج ۲، ص ۴۳۳) جوزجانی پس از وفات ابن‌سینا کلمه دانشنامه را به عنوان آن افزوده است. این گفته او به نظر صحیح می‌رسد، زیرا جوزجانی در شرح حال ابن‌سینا از این کتاب با عنوان علایی نام برده ( رجوع کنید به ابن‌سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص ۴۶) اما در فهرست آثار ابن‌سینا در همان سرگذشتنامه از این اثر با عنوان دانشنامه علایی یاد کرده است ( رجوع کنید به همان، ص ۹۴). ۷) نامه به ابن‌سینا، که هدف آن دفع سعایتی است که از وی نزد ابن‌سینا شده بوده است. متن آن نشان می‌دهد که مدتی میان جوزجانی و ابن‌سینا دوری بوده است. جوزجانی در این نامه از نثری ادیبانه و شاعرانه بهره برده است (حائری مازندرانی، ج ۱، ص ۳۱ـ ۳۵). ۸) کتاب‌الحیوان به فارسی (شهرزوری، ج ۲، ص ۴۰). ۹) [تتمیم] سیره الشیخ‌الرئیس که ویلیام ای. گلمان در ۱۹۷۴ میلادی، آن را به انگلیسی ترجمه و چاپ انتقادی کرده است. ۱۰) خلاص ترکیب‌الافلاک ، در شرح فصول احمدبن محمدبن کثیر فرغانی (منجم دربار مأمون و متوکل عباسی). نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است ( رجوع کنید به گلچین معانی، ج ۸، ص ۳۴۷).
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی؛
(۲) ابن ابی‌اصیبعه، کتاب عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان[آوگوست مولر]، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲؛
(۳) ابن‌سینا، حیبن یقظان، ترجمه و شرح فارسی منسوب به جوزجانی، چاپ هانری‌کوربن، تهران ۱۳۶۶ ش؛
(۴) همو، دانشنامه علائی، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ ش؛
همو، سیره الشیخ الرئیس، تتمیم عبدالواحدبن محمد جوزجانی، در
(۵) The Life of Ibn Sina, a critical edition and annotated translation by William E. Gohlman, Albany, N. Y.: State University of New York Press, 1974;
(۶) همو، الشفاء، المنطق، ج ۱، الفن‌الاول: المدخل، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ افست قم ۱۴۰۵؛
(۷) همو، النجاه من‌الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۴ ش؛
(۸) علی‌بن زید بیهقی، کتاب تتمه صوان‌الحکمه، لاهور ۱۳۵۱؛
(۹) حاجی خلیفه؛
(۱۰) محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی‌سینا، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، [تهران(۱۳۶۲ ش؛
(۱۱) محمدبن محمود شهرزوری، نزهه الارواح و روضه الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفه، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛
(۱۲) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۱۳) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت )بی‌تا.(؛
(۱۴) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۸ ، مشهد ۱۳۵۰ ش؛
(۱۵) صادق گوهرین، حجه الحق ابوعلی سینا، )تهران( ۱۳۴۷ ش؛
(۱۶) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ ش؛
(۱۷) منزوی؛
(۱۸) یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، تهران ۱۳۳۳ ش؛
(۱۹) احمدبن عمر نظامی عروضی، کتاب چهار مقاله، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ افست تهران )بی‌تا.]؛
(۲۰) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱
