ملامحمدصالح، فرزند محمدسعید، از دانشمندان شیعى قرن دوازدهم در حوزه فقه، حکمت و عرفان. درباره شرح‌حال وى اطلاع چندانى در دست نیست. او اهل خلخال بوده و مدفنش نیز همانجاست (تربیت، ص ۲۱۶؛ امین، ج ۹، ص۳۷۰؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الکواکب، ص ۳۶۹). در تذکره‌ها، تاریخ ولادتش به تقریب ۱۰۹۵ ذکر شده‌است (براى نمونه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، همانجا؛ منزوى، ج ۲، ص ۱۲۴۶).
فرزند ملامحمدصالح، سعید، صاحب تألیفات عدیده و مؤلف تذکره‌الأفکار، و پسر سعید، آقاحسین، از فضلاى خلخال بودند (تربیت، همانجا). از دوره تحصیل و استادان ملامحمدصالح در فقه و حکمت، مطلب چندانى ذکر نشده‌است، غالب سرگذشت نامه‌ها وى را از شاگردان ملامحمدصادق اردستانى (متوفى ۱۱۳۴) دانسته‌اند (براى نمونه رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانى، الذریعه، ج ۱۳، ص ۲۰۲، ج ۲۱، ص ۲۶۲؛ کحّاله، ج ۱۰، ص ۸۶).
گاهى در منابع و تذکره‌ها، در شرح‌حال و آثار ملامحمدصالح، به اشتباه از احوال و آثار سیدصالح خلخالى فرزند محمد (متوفى ۱۳۰۶)، شارح مناقب یا دوازده امام محیى‌الدین ابن‌عربى (متوفى ۶۳۸) و شارح فرائدالاصول شیخ‌مرتضى انصارى (متوفى ۱۲۸۱) گزارش کرده‌اند، در حالى‌که ملامحمدصالح شاگرد محمدصادق اردستانى* و سیدصالح شاگرد میرزا ابوالحسن جلوه* (متوفى ۱۳۱۴) بوده است (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ص۲۵۰ـ۲۵۱؛ امین، همانجا؛ آقابزرگ‌طهرانى، طبقات: نقباء، قسم ۲، ص۳۷۰، ۸۸۵ـ۸۸۶).
رحلت
درباره تاریخ وفات ملامحمدصالح تردید است. در برخى منابع، تاریخ وفات وى حدود سال ۱۱۳۴ ذکر شده (رجوع کنید به امین؛ کحّاله، همانجاها)، اما در بیشتر منابع ۱۱۷۵ آمده‌است (رجوع کنید به تربیت، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الکواکب، همانجا؛ همان: نقباء، قسم ۲، ص ۸۸۶؛ مشار، ج ۳، ستون۵۲۰؛ قس آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۳، ص ۳۰۱، که تاریخ تألیف التأملات‌العشره را ۱۱۹۲ دانسته‌است).
برخى از مهم‌ترین تألیفات وى عبارت‌اند از :
۱) شرح قصیده یائیه میرفندرسکى*، به زبان فارسى. به نظر مى‌رسد، شرح ملامحمدصالح بر این قصیده، مهم‌ترین اثر وى باشد. این شرح را محمدحسین اکبرى ساوى همراه دو شرح دیگر بر همین قصیده، یکى از محسن گیلانى (قرن سیزدهم) و دیگرى از حکیم عباس دارابى شیرازى* (متوفى ۱۳۰۰)، در ۱۳۷۲ش به‌چاپ رساند. شرح ملامحمدصالح بر خلاف دو شرح دیگر، که به سبک فلسفه ملاصدرا و نزدیک به حکمت متعالیه* نگاشته شده‌اند، به مشرب فکرى عرفا نزدیک‌تر است (رجوع کنید به داربى‌شیرازى، مقدمه آشتیانى). ملامحمدصالح در این اثر سعى کرده ابیات قصیده را براساس مبانى حکمت و عرفان اسلامى شرح کند.
نوشته‌هاى او تا حدودى دوگانه به نظر مى‌رسند. به این ترتیب که از یک سو، نحوه بیان و نیز اصطلاحات او به روش مشائیان مى‌ماند (براى نمونه رجوع کنید به همان، شرح خلخالى، ص ۲۰۲، ۲۱۱ـ۲۱۲) و از سوى دیگر، تأکیدش بر سیر و سلوک معنوى و انجام‌دادن ریاضات و مجاهدات نفسانى براى رسیدن به حقیقت، حاکى از گرایش اشراقى ـ عرفانى اوست (رجوع کنید به همان شرح، ص ۱۹۳، ۱۹۵، ۲۰۳، ۲۱۹). به‌ویژه اینکه او ابن‌سینا و فارابى را در نیل به حقیقت قاصر دانسته و در مواضع بسیارى از این شرح، تصریح کرده‌است که رسیدن به حقیقت و درک رموز خلقت، بدون ریاضت و مجاهده روحانى میسر نخواهد شد و در این راه علم رسمى فایده ندارد (همان، ص ۱۹۶). او ضمن شرح ابیات، به برخى از آیات و احادیث و اشعار استناد کرده‌است. در برخى منابع این شرح به سیدصالح نسبت داده شده‌است (رجوع کنید به تربیت، ص۱۰؛ آقابزرگ‌طهرانى، الذریعه، ج ۷، ص ۹۹). اما به عقیده آقابزرگ طهرانى (طبقات : نقباء، همانجا) انتساب آن به سیدصالح سهو قلم است.
۲) حاشیه بر الحکمه‌الصادقیه (همان: الکواکب، ص ۳۶۹ـ۳۷۰؛ همو، الذریعه، ج ۶، ص ۸۱ـ۸۲؛ قائینى نجفى، ص ۱۵۸). الحکمه‌الصادقیه تقریرات درس حکمتِ محمدصادق اردستانى در اصفهان است که حمزه گیلانى* (متوفى ۱۱۳۴) آن را جمع‌آورى کرده و ملااسماعیل خواجویى* (متوفى ۱۱۷۳) علاوه بر پاکنویس و تکمیل آن، مقدمه‌اى بر آن نگاشته‌است (آقابزرگ‌طهرانى، الذریعه، ج ۷، ص ۵۷ـ۵۸). از حاشیه ملامحمدصالح دو نسخه باقى است (همو، طبقات: الکواکب، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اوکتایى، ج ۴، ص ۷۳؛ قس همان، ج ۴، ص ۷۳، پانویس ۲، که در آن، انتساب این حاشیه و کتاب التأملات‌العشره به ملامحمدصالح، نادرست دانسته شده‌است). ملامحمدصالح در این کتاب، بارها به کتاب دیگرش التأملات‌العشره ارجاع داده‌است.
۳) شرح حدیث عالم عُلوى. این حدیث منسوب به حضرت على علیه‌السلام است. این شرح گزارشى عرفانى ـ فلسفى از حدیث مذکور است. او شرح عبدالرحیم دماوندى را بر این حدیث شرح قویمى ندانسته، از این‌رو خود به شرح آن مبادرت کرده‌است (آقابزرگ‌طهرانى، طبقات: الکواکب، ص ۳۷۱؛ همو، الذریعه، ج ۱۳، ص ۲۰۲؛ درباره نسخه‌هاى این شرح رجوع کنید به حائرى، ج ۹، بخش ۱، ص ۳۰۱؛ فکرت، ص ۳۳۳).
۴) الإبانه‌المرضیه در شرح مسئله وقت و قبله کتاب شرح لمعه که در ۱۳۱۳ در تهران به‌چاپ رسیده‌است.
۵) التأملات‌العشره (آقابزرگ‌طهرانى، الذریعه، ج ۳، ص ۳۰۱؛ قائینىنجفى، همانجا).
منابع :
(۱)محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ على‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام‌الشیعه: الکواکب المنتشره فى القرن الثانى بعدالعشره، چاپ على‌نقى منزوى، تهران ۱۳۷۲ش؛
(۳) همان: نقباءالبشر فى القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴؛
(۴) محمدحسن‌بن على اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش؛
(۵) امین؛
(۶) عبدالعلى اوکتایى، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوى، ج ۱ـ۵، مشهد ۱۳۰۵ـ۱۳۲۹ش؛
(۷) محمدعلى تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ش؛
(۸) عبدالحسین حائرى، فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى، ج ۹، بخش ۱، تهران ۱۳۴۶ش؛
(۹) عباس دارابى شیرازى، تحفه‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکى، به ضمیمه شرح خلخالى و گیلانى، چاپ محمدحسین اکبرى‌ساوى، ]تهران [۱۳۷۲ش؛
(۱۰) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، مشهد ۱۳۶۹ش؛
(۱۱) على‌فاضل قائینىنجفى، معجم مؤلفى‌الشیعه، تهران ۱۴۰۵؛
(۱۲) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۱۳) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپى فارسى و عربى، تهران ۱۳۴۰ـ ۱۳۴۴ش؛
(۱۴) منزوى.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶
