عرب قبل از اسلام

اعراب دو گانه بودند: قحطانى و عدنانى . اعراب قحطانى قومى سامى و قدیم بودند که در جزیره العرب و بویژه جنوب آن مى زیستند. اعراب عدنانى نسب خود را به عدنان از نسل حضرت اسماعیل (ع ) مى رساندند. معروفترین و نیرومندترین قبیله عرب که قبل از بعد از اسلام رهبرى داشت ، قریش بود که از اعراب عدنانى به شمار مى رفت . رسول گرامى اسلام (ص ) و خلفاى او و بسیارى از بزرگان صدر اسلام از این قبیله بودند.
اعراب پیش از اسلام ، قومى صحرانشین و بى سواد بودند و اسلام آن دروه بى فرهنگى را دوره جاهلیت نامید. به همین سبب ، تاریخ مدونى از اعراب جاهلى در دست نیست و آنچه یافت مى شود، منقولاتى شفاهى است که پس از ظهور تمدن اسلامى به نگارش در آمده است و دانشمندان عصر ما در پذیرفتن بیشتر آن مطالب تردید دارند. طه حسین دانشمند بزرگ مصر در قرن اخیر به کمک پژوهشگران غربى بسیارى از منقولات مربوط به اعراب جاهلى را نقد کرد و آثارى در این باره پدید آورد. دانشمندى نیز به نام دکتر جواد على دائره المعارف بزرگى را به زبان عربى در ده جلد نوشته است که همه جوانب تاریخ و فرهنگ اعراب جاهلى را در بر مى گیرد. نام این اثر ارزشمند المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام است .
معروفترین دیانت اعراب جاهلیت بت پرستى بود و این مرام حتى میان عدنانیان رواج داشت . برخى از آنان نیز به یهودیت و مسیحیت گراییده بودند.

اعراب مانند سایر بت پرستان خدایان فراوانى در اشکال مختلف داشتند. برخى از این خدایان به شکل انسان و حیوان و احیانا ترکیبى از این دو یا سنگهاى خاصى با شکل طبیعى بودند. بعضى از خدایان بومى و بعضى برگرفته از اقوام دیگر بودند. معمولا تاریخ نگاران شخصى به نام عمر و بن لحى را بنیانگذار بت پرستى در عربستان مى شناسد و معتقدند که وى در سفر شام جمعى را دید که بت مى پرستند. هنگامى که از خاصیت آن سؤ ال کرد، پاسخ دادند این بت ما را یارى مى کند و بارندگیهاى این سرزمین به سبب اوست . این شخص به داشتن بت علاقه پیدا کرد و هبل را از آنان دریافت کرد و به مکه آورد. هبل معروفترین بت ساکنان مکه بود. دانشمندان عصر ما براى این داستان ارزشى قائل نیستند و براى بت پرستى آغازى نمى شناسند. از دیدگاه آنان بت پرستى تکامل یافته طبیعت پرستى است . با این وصف ، بت پرستان حجاز، مانند سایر بت پرستان ، بتهاى وارداتى نیز داشته اند و نمونه اى از آن ، ذوالشرى (duschara) بود که آن را از نبطیان اردن اقتباس کرده بودند.
اعراب در مواردى مفاهیم را به شکل بت مجسم مى کردند و آن را مى پرستیدند، مانند منات که خداى قضا و قدر بود.
خدایانى نیز به شکل حیوانات بودند مانند نسر که به شکل کرکس بود و این خدایان ، اصلى توتمى داشتند.

به طورى که از آیات قرآن مجید به دست مى آید، اعراب جاهلى الله را آفریدگار جهان مى دانستند و بت را شریک او قرار مى دادند. هنگام عبادت و سوگند خوردن و سایر موارد نام الله و نام بتان هر دو مورد استفاده قرار مى گرفت ؛ مثلا در آغاز کارها مى گفتند: (باسمک اللهم ) ولى هنگام عبادت و حاجت خواستن به سراغ بتان مى رفتند. اختلاف آنان با پیامبر عالى قدر اسلام صلى الله علیه و آله در این بود که آن حضرت از پرستش بتان و نیاز خواهى از آنان نهى مى کرد و شرک را باطل مى دانست .

از لوازم زندگى در بیابانها و دشتهاى بیکران توجه و اهتمام به برخى موجودات نامرئى است . عربهاى بیابانى نیز به ارواح آزار دهنده بسیار اهمیت مى دادند و زندگى خود را به گونه اى تنظیم مى کردند که از شرارت آنها محفوظ و از خدمات آنها برخوردار شوند. این مساءله در قرآن مجید (جن :۶) آمده است . آنان معتقد بودند که جنیان به اشکال مختلف در مى آیند و گونه هایى از آن به انسان زیان مى رسانند. مراجعه به جن گیران و انجام مراسمى براى دلجویى از آن موجودات پیوسته رواج داشته است . غولان گونه اى از جنیان بودند که در بیابانها مى زیستند و احیانا با مسافران همراه مى شدند و در موقع مناسب آنان را مى کشتند. عفریت خطرناکترین نوع جنیان بود. یکى از اهداف دین اسلام این بود که به مردم بفهماند این موجودات براى بشر سود و زیانى ندارند.

به نظر مى رسد که صابیان در آغاز آیین مشخصى نداشتند و این نام بر آیینهاى گوناگونى اطلاق مى شد. جالب توجه است که مشرکان عرب در عصر حضرت رسول اکرم (ص ) آن حضرت و پیروان وى را (صابى ) مى نامیدند و گاهى براى اظهار اسلام مى گفتند: (صباءنا) یعنى (صابى شدیم .)صابیان دو گروهند: گروهى که صبّه و صابئه البطائح ، مانداى ، مغتسله و ناصورى نیز خوانده مى شوند، پیرو یک آیین باستانى بوده اند که تحولاتى یافته و گونه هایى از آن در خاورمیانه ظهور کرده است و بازماندگان این آیین در خوزستان و جنوب عراق یافت مى شوند.
گروهى دیگر از صابیان که به علت کمک به نشر علوم در جهان اسلام شهرت یافته اند، صابیان حران هستند که در آغاز قرن سوم هجرى نام (صابى ) را براى خود برگزیدند و به آن مشهور شدند. ابن الندیم در مقاله نهم کتاب الفهرست مى نویسد: ماءمون خلیفه عباسى هنگام عبور از حران این جماعت را دید و از آنان پرسید: (چه دینى دارید؟) آنان نتوانستند پاسخ درستى بدهند. ماءمون گفت : (اگر اهل کتاب هستید، باید تعیین کنید از کدام طایفه اهل کتابید و اگر اهل کتاب نیستید، باید موضع خود را مشخص کنید.) مقرر شد آنان تا بازگشت ماءمون از سفر پاسخ خود را آماده کنند. در این میان ، گروهى از ایشان مسیحى و گروهى دیگر مسلمان شدند و گروهى نیز نام (صابئین ) را که در قرآن مجید آمده است ، برگزیدند و بدین شیوه خود را در پناه دولت اسلامى قرار دادند.

صابیان قدیم براى هر یک از سیارات هفتگانه معبدى داشتند و گفته مى شود خانه کعبه را معبد سیاره زحل قرار داده بودند. آنان به پرستش ماه نیز اهمیت مى دادند. صابیان خود را پیرو حضرت یحیى (ع ) مى شمارند، ولى رهبانیت را حرام مى دانند. معابد ایشان همیشه کنار رود جارى بنا مى شود و تنها روحانیون آنان حق ورود به معابد را دارند. یکى از آداب بسیار مقدس ایشان تعمید است که از یحیاى تعمید دهنده به یادگار مانده است .
صابیان براى کفاره شدن گناهان خود، تعمیدهاى مکررى انجام مى دهند.

۱٫ برنجى ، سلیم ، قوم از یاد رفته ، تهران : انتشارات حکمت ، ۱۳۶۷٫
۲٫ حکمت ، على اصغر، تاریخ ادیان ، تهران : انتشارات ابن سینا، ۱۳۴۵٫
۳٫ زرین کوب ، عبدالحسین ، در قلمرو وجدان ، تهران : انتشارات سروش ، ۱۳۷۵٫
۴٫ مصطفوى ، على اصغر، اسطوره قربانى ، تهران : انتشارات بامداد، ۱۳۶۹٫
۵٫ ناس ، جان بى .، تاریخ جامع ادیان ، ترجمه على اصغر حکمت ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، ۱۳۷۰٫
۶٫ نورى ، یحیى ، اسلام و عقاید و آراء بشرى ، تهران : مجمع مطالعات و تحقیقات اسلامى ، ۱۳۵۳٫

آشنایی با ادیان بزرگ//حسین توفیقی 

خطا: فرم تماس پیدا نشد.