|
در سال ۱۱۹۳ ق . قاضى سعید استر آبادى فرزند ملا آقا بابا صاحب فرزندى شد که وى را (مسیح ) نام نهاد. مسیح نوباوه در خانه اى دیده به جهان گشود که نهر جوشان دانش و تقوا در آن جارى و سایه همت و تلاشى خستگى ناپذیر در پى گسترش اندیشه هاى اسلامى بر آن حاکم بود. وى تحت عنایت ویژه پدرى فاضل و تربیت مادرى مومن و پاک سرشت ، نشو و نما یافت و از اوان کودکى با نغمه توحید آشنا شد. از هفت سالگى تمرینهاى دینى و آموزش حکمت براى این فرزند صالح در نظر گرفته و در همین دوران به خواندن نماز فرا خوانده شد تا این فریضه دینى بنیانهاى عقیدتى را در روان وى سامان دهد. برنامه هاى تربیتى که به هنگام پرورش وى دنبال مى شد موجب گردید که مسیح نوجوان اندیشمند خویش را در چشمه ارزشها شستشو دهد و از نور معنویت بهره مند شود. وى که از همان دوران کودکى بر اثر این شیوه تربیتى به مکارم و فضایل علاقه مند شده بود پس از آنکه از محضر پدر فاضل و وارسته خویش خوشه هایى از خرمن دانش برچید با ارشاد پدر به مدرسه علوم دینى زادگاهش استر آباد پا نهاد و مقدمات دروس حوزوى را با شوق زیاد و استعداد شگفت آموخت . پس از آن بار سفر بست و براى تکمیل آموخته هایش خانواده را به قصد قم ترک نمود و در جوار بارگاه مقدس حضرت فاطمه معصومه (س ) رحل اقامت افکند. حوزه درسى فقیه نامدار و دانشور پرآوازه جهان تشیع ، میرزاى قمى بسان چشمه اى جوشان این تشنه معرفت را به سوى خویش جذب کرد و میرزا مسیح در طول سالهاى اقامت خویش در قم از این استوانه فقاهت در رشته هاى فقه ، اصول ، حدیث ، درایه و رجال بهره برد و در اندک مدتى جزو شاگردان برجسته میرزاى قمى قلمداد گردید. میرزا مسیح به استفاضه از دانش استادش اشاره کرده ، در آثار خود از او به عنوان (استاد ما) و القابى نظیر آن یاد مى کند. یاد شده پس از پى گرفتن تحصیل در فقه تا مرز اجتهاد، تهران را به عنوان محل سکونت خویش برگزید و به (مجتهد تهرانى ) اشتهار یافت . (توضیح آنکه از سایر اساتید میرزا مسیح اطلاعى در دست نیست .) میرزا مسیح در تهران علاوه بر آنکه در مقام مرجع تقلید و مجتهدى پرآوازه به امور شرعى و اجتماعى مردم مشغول بود از پرورش شاگردان غافل نبود و حوزه درسش پررونق بوده است . با اینهمه از زندگى شاگردانى که در تهران محضر این فقیه وارسته را درک کرده اند اطلاعى نداریم و متاسفانه شرح حال نگاران در این مورد نوشته اى که بتوان به آن استناد نمود، نیاورده اند. لیکن در حوزه درسى که با تلاش او در جوار بارگاه هشتمین فروغ امامت حضرت على بن موسى الرضا(ع ) تشکیل شد افرادى حضور داشتند که به زندگى برخى از آنها اشاره مى شود. ۱- حاج میرزا نصرالله مشهدى (تربتى ) (متوفى ۱۲۹۸ ق ): ۲- حاج میرزا احمد ساوجى (متوفى ۱۳۰۵ ق ): از افتخارات بزرگى که نصیب میرزا مسیح مجتهد شد، این بود که به رغم اختلافات و فشار ناشى از سلطنت سلسله قاجار و دخالت بیگانگان در امور کشور و نیز اوضاع پریشان و آشفته آن روز، با شخصیتها و دانشوران نامدارى معاصر بود که هر یک پرتوافشان محافل علمى بوده اند. سید محمد باقر شفتى بید آبادى عالم فقیه و جامع علوم نقلى و عقلى ، عالم ربانى شیخ ابراهیم کرباسى و سید صدرالدین عاملى از جمله معاصران میرزا مسیح اند. سید صدر الدین عاملى یاد شده در سالى که میرزا مسیح رحلت کرد (سال ۱۲۶۳) دار فانى را وداع گفت و در همان حجره اى دفن گردید که میرزا مسیح در آنجا به خاک سپرده شده است . میرزا مسیح که انسانى وارسته ، زهد پیشه و ساده زیست بود در نخستین روزهاى ورود به تهران تنها به اقامه نماز جماعت در مسجد جامع شهر اکتفا کرد و در ضمن آن به نشر احکام دین و پاسخگویى به مشکلات فقهى مردم پرداخت . وى اوضاع محرومان را مورد بررسى قرار مى داد، در حل گرفتاریهاى شیعیان از هیچ کوششى دریغ نداشت و در حد توان جامعه مسلمین را مراقبت و نظارت مى کرد و اگر در جایى خلاف یا رفتار ناروایى مى دید و یا متوجه مى شد که احکام اسلامى نادیده انگاشته مى شود چون تندر مى غرید و با حرکتى مدیرانه به مقابله و اصلاح آن مى پرداخت و از این طریق فرهنگ جامعه را تصحیح مى نمود. وى علاوه بر تسلط کامل بر اصول و قواعد کلى فقه و منابع دینى ، وضع موجود و حدود موضوعات و زمینه ها را مى شناخت و مقتضیات زمان و مکان از نظرش دور نبود. چنین ویژگى افزون بر خوشخویى ، صیانت نفس و تواضع وى موجب گردید تا مومنان چون پروانه بر گردش جمع شده ، از محضرش استفاده کنند رفته رفته در پى اصرار گروهى از طالبان و شیفتگان علوم دینى حوزه درسى تشکیل داد و در اثر تقاضاى فراوان مردم رساله علمیه خود را انتشار داد و بسیارى از مردم تهران و حتى ساکنان نقاط شمالى و غرب کشور ایشان را به عنوان مرجع تقلید خویش شناختند. پس از مدتى اعتبار علمى و اجتماعى ، نفوذ اخلاق و رفتارش در قلوب مردم چنان بود که به عنوان بارزترین و ارجمندترین مجتهد تهران شناخته شد و ایشان رساله اى براى استفاده عموم مقلدان به رشت تحریر درآورد که از لحاظ استحکام مضامین ، کاوشهاى علمى و استناد به منابع روایى و کتب فقها و محدثان گذشته در خور توجه صاحبان فضل است . البته گویا میرزا مسیح نخست رساله اى درباره احکام فقهى نوشته و سپس آن را تغییر داده و با مسائل جدیدتر تنظیم کرده است . علاوه بر رساله یاد شده میرزا مسیح در طول مدت هفتاد سال عمر با برکت خود آثار متعددى در فقه و اصول تالیف نمود که عبارتند از: ۱٫ قواعد الاصولیه قیام مردم تهران به رهبرى میرزا مسیح در روزگارى که میرزا مسیح مشغول آگاهى بخشیدن به مردم در امور شرعى و اجتماعى بود به موجب بى کفایتى و سستى دربار و اختلاف شاهزادگان و عیاشى فتحعلى شاه قاجار و نیز به سبب ویژگیهاى جغرافیایى و اقتصاد، ایران به پهنه ریاست بازى جهانى کشیده شد و آلت دست توسعه طلبى ، غارت ، تجاوز و تهاجم بیگانگان گردید. میرزا مسیح که نیرنگها و دسیسه هاى قواى سلطه طلب واقف بود، با بیانات افشاگرانه خویش مردم را نسبت به سیاستهاى حیله گرانه متجاوزان آگاه مى ساخت و از اینکه سیاستمداران قاجار در غفلت و بى خبرى و عیاشى به سر مى بردند بسیار نگران بود. روسها از ضعف و نابسامانى و اختلاف شاهزادگان ایران سوءاستفاده کرده ، در تجاوزات پى در پى خود بخشهایى از ایران را به قلمرو خود افزودند و معاهده هاى ننگینى را به کشور ایران تحمیل کردند. از جمله آنها معاهده ننگین ترکمانچاى است که در پنجم شعبان ۱۲۴۳ بین ایران و روس بسته شد و چون زنجیر گرانى براى مدت تقریبا یک قرن سیاست و اقتصاد ایران را خدشه دار کرد و آثار نکبت بار فرهنگى و نظامى فراوانى به بار آورد. در تحمیل غرامت سنگین ناشى از جنگ با ایران ، الکساندر گریبایدوف نقش موثرى داشت . او با رفتار سراسر نخوت و پرتکبرى که داشت ماموریت یافت که به عنوان وزیر مختار به ایران آمده ، ماده سیزدهم عهدنامه ترکمنچاى را که با اصرار خود در آن گنجانیده بود، عملى سازد. یادآور مى شود که بر طبق این برنامه باید همه کسانى که از دو سو در جنگ اسیر شده اند – خواه از نبرد اخیر و جنگهاى سابق – به فاصله چهار ماه باز پس گردانده شوند. گریبایدوف که در تاریخ یکشنبه ۵ رجب ۱۲۴۴ ق . براى استرداد اسراء و دریافت غرامت به ایران آمد مى خواست به ضرب و زور و از سر غرور و جاه طلبى هر چه سریع تر کار خود را انجام دهد به همین بهانه به تحقیر و توهین مردم پرداخت و نسبت به شیعیان و علماى دینى رفتار بدى از خود بروز داد. او بدون اینکه لحظه اى در فرجام کار خویش اندیشه کند با گستاخى تمام به بهانه جستجوى گرجیان و روسهاى پناهنده ، به حریم خانه هاى مسلمین تجاوز کرد و در پى تعقیب زنان گرجى برآمد، غافل از آنکه بسیارى از این زنان در زمان آغا محمد خان قاجار به ایران آورده شده و در پى حقانیت اسلام و تشیع و موقعیت مذهبى جامعه ایران مسلمان شده و ازدواج کرده و صاحب چندین فرزند شده بودند. حاج میرزا حسن حسینى فسایى مى نویسد:… (گریبایدوف ) اسراى گرجستان و ارمنستان را که از زمان قدیم در حرمسراى دولت ارباب شوکت صاحب اولاد بودند از فرط غرور مطالبه مى نمود. جهانگیر میرزا هم در تاریخ خود آورده است که گریبایدوف زنان اهل اسلام را به زور و با حالتى توام با ضرب و جرح به خانه خود برده ، شبها نگهدارى مى کرد، که این اعمال او در نظر اهل اسلام ناپسند آمد. حوادث اسفناکى که از سوى گریبایدوف و همکاران وى روى داد و ضمن آن اهالى مومن تهرانى تحت فشارهاى سخت قرار گرفتند از نظر علماى ایران خصوصا مجتهد ژرف اندیش و فقیه وارسته ، میرزا مسیح تهرانى دور نبود و سکوت کارگزاران دربار قاجار نسبت به این وقایع اسف انگیز او را بشدت عصبانى نمود و به موجب بیانات افشاگرانه او و دیگر علماى مقیم تهران ، شهر یکپارچه جوش و خروش گردید و حمیت مذهبى و تعصب دینى زمینه هاى اقتدار شایان تحسینى را به وجود آورد. مردم و روحانیان با همبستگى بى نظیر، براى سوزانیدن ریشه این تجاوز آماده شدند و علما وظیفه خود دیدند که از شرف دینى در مقابل آن شقاوت پیشگان دفاع کنند. طبیعى بود که مردم به سراغ مجتهدى مى روند که پیشتر با سخنان خردمندانه خود مخالفت خویش را با تجاوز و سلطه اعلام کرده بود و او کسى غیر از میرزا مسیح نبود. وى که نمونه کاملى از مراجع عامل ، عالیقدر و زاهد بود موفق شد شکوه مذهب تشیع را به استکبار نشان دهد و غبار شرم و درماندگى از رخسار مردم شکست خورده ایران بزداید. حامد الگار مى نویسد: مقابله اى که بین مردم به رهبرى میرزا مسیح و سفارت روس به وقوع پیوست حالتى از جنگ و ستیز با دربار قاجار را به همراه داشت زیرا حکومت بیش از پیش در معرض اتهام ، خیانت و همکارى با قدرتهاى بیگانه بود. جمعیتى که به فرمان میرزا مسیح از مسجد جامع به سوى سفارت روس حرکت کرد در آغاز بیش از هزار نفر نبود ولى وقتى به در سفارت رسیدند رقم آنان به صد هزار نفر بالغ گردید. آنان با خشم و هیجان ، خواسته بر حق و منطقى خود را مبنى بر آزاد سازى زنان مطرح کردند اما گریبایدوف به جاى بردبارى در مقابل مسلمانان خروشان دستور داد تا به وسیله تیراندازى جواب آنها را بدهند. بر اثر این تیراندازى نوجوان ۱۴ ساله اى که بین جمعیت بود به شهادت رسید! مردم خشمگین جسد او را به مسجدى در آن حوالى برده ، بر سر نعشش به سوگوارى پرداختند و براى گرفتن انتقام به سوى سفارت یورش بردند و با هجوم دسته جمعى در سفارت را باز کردند و با افراد سفارت درگیر شدند. بر اثر این نبرد خونین که در یک طرف گروهى مهاجم و مسلح و در سوى دیگر عده اى مسلمان معتقد بودند ۸۰ نفر از مردم در راه دفاع از حق و ایستادگى در مقابل تجاوز و اجراى حکم اسلامى و عملى ساختن فتواى مجتهدى مبارز به شهادت رسیدند و ۳۸ نفر از ساکنان سفارت کشته شدند که در بین آنان جنازه گریبایدوف دیده مى شد. دولت روسیه در همین ایام بر سر مساله اداره سرزمینهاى تصرف شده عثمانى در بالکان و حقوق مسیحیان یونان با قواى عثمانى در حال نبرد بود و چون در قیام مردم علیه سفارت روس تنها (مالتسف ) دبیر اول سفارت از گزند حادثه جان سالم بدر برده و رفتار تحریک آمیز گریبایدوف را در دربار روس روشن کرده بود، از این نظر مصلحت ندید در این خصوص پافشارى نموده ، درگیرى تازه ایجاد نماید. از همین رو بر آن شدند که روش ملایم ترى در پیش بگیرند. البته از سوى تزار روس درخواست شده بود که رهبر قیام (میرزا مسیح ) دستگیر و تبعید شود که متاسفانه دربار تصمیم تبعید میرزا مسیح گرفت . وقتى خبر تبعید میرزا مسیح در تهران پیچید بار دیگر توفانى از خشم مردم برانگیخته شد. تظاهرات وسیعى صورت گرفت و موج انسانها از معابر و خیابانها به راه افتادند و مخالفت خود را با این برنامه اعلام کردند. مزدوران قاجاریه به جاى عملى ساختن خواسته مردم ، به حملات وحشیانه اى علیه آنان پرداخته ، به ضرب و جرح مسلمانان اقدام کردند. سرانجام در هشتم صفر ۱۲۴۵ ق . میرزا مسیح را به مسجد شاه (مسجد امام خمینى کنونى ) در تهران آوردند و وى را مجبور ساختند تا در انظار عمومى با مریدان و خانواده خود وداع کند، اما به دلیل خشم و اعتراض اهالى تهران در آن روز موفق نشدند میرزا مسیح را به تبعید بفرستند و این ماجرا چند روزى به تعویق افتاد و در روز بیستم صفر ۱۲۴۵ ق این مجتهد خیراندیش شهر تهران را به مقصد عتبات عالیات ترک کرد. وى در یکى از آثار خود به ماجراهاى سخت و سراسر رنج دوران تبعید اشاره دارد. بارقه معنوى بارگاه مقدس حضرت امام حسین علیه السلام و انوار ملکوتى مرقد مطهر حضرت على علیه السلام در نجف چنان آرامش و اطمینان خاطرى را براى میرزا مسیح فراهم ساخت که در پرتو آن توانست تحقیقات علمى خود را گسترش داده ، آثارى نیک را به انجام رساند. ولى ضعف بینایى و روى آوردن امراض و تشنجات و ناامنى حاکم بر عراق سبب شد که وى مدتى پس از این در بستر بیمارى افتد و سرانجام در سال ۱۲۶۳ هجرى دار فانى را وداع گوید و به سوى سراى باقى بشتابد. گلشن ابرار جلد ۱//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم |
علما-معلمای قرن دوازدهم
