مصطفی بن کمال الدین بن علی صِدّیقی حنفی ، ملقب به قطب الدین و مُکنّی ‘ به ابوالمواهب ، بنیانگذار فرقه بکریّه در طریقت خلوتیّه . جدش بدرالدین بکری (متوفی ۱۰۶۲) از خاندان مشهور بکریه * است .وی در ذیقعده ۱۰۹۹ در دمشق به دنیا آمد، در کودکی یتیم شد و عمویش سرپرستی او را به عهده گرفت .
استادان او در فقه و تصوّف عبارت بودند از:
عبدالغنی بن اسماعیل نابلُسی (متوفی ۱۱۴۳)؛
شیخ ابوالمواهب محمد حنبلی (متوفی ۱۱۲۶)؛
محمدبن بَدیری دِمیاطیِ مشهور به ابن میّت (متوفی ۱۱۴۰).
او در سفری که به بیت المقدس کرد، وارد طریقت خلوتیه شد و پس از مرگ مرشدش ، عبداللطیف بن حسام الدین حلبی خلوتی (متوفی ۱۱۲۱)، جانشین او گردید (بغدادی ،ج ۶، ستون ۴۴۶؛ مرادی ، ج ۴، ص ۱۹۰ـ۱۹۱؛ سرکیس ، ج ۱، ص ۵۸۲؛ د. ا. د. ترک ، ذیل «بکری ، قطب الدین »). بکری در بیت المقدس کتاب دعایی به نام اَلفَتحُ القُدسی و الکَشفُ الاِنسی نوشت که مریدانش آن را در پایان شب می خواندند.وی از شیخ حسن بن علی قره باش فتوا گرفت که خواندن این دعا بدعت نیست (مبارک ، ج ۳، ص ۴۳۵؛ مرادی ، ج ۴، ص ۱۹۱٫)
بکری چندین بار به بیت المقدس سفر کرد و گزارشی درباره یکی از سفرهایش به نام الخَمْرَهُ المَحسیِهُ (الحَسیه ) فی الرَحلَهِ القُدْسیه نوشت . همچنین برای تبلیغ طریقت خلوتیه ، به مصر و شام و حلب و بغداد و قسطنطنیه و حجاز سفر کرد. سرانجام ، در ۱۸ ربیع الثانی ۱۱۶۲ در قاهره در گذشت . مقبره اش در قُرافه الکبری ، خارج شهر قاهره ، زیارتگاه است (زرکلی ، ج ۷، ص ۲۳۹؛ نبهانی ، ج ۲، ص ۴۷۴؛ مبارک ، همانجا؛ جبرتی ، ج ۱، ص ۲۴۶؛ مرادی ، ج ۴، ص ۱۹۷؛ د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل واژه ).
پس از او، محمدبن سالم حَفناویِ شافعیِ خلوتی (متوفی ۱۱۸۱)، مؤسس طریقه حَفنیه (الحَفناوی )، یکی از چهار فرقه خلوتیه ، جانشین وی شد (مبارک ، ج ۳، ص ۴۳۷؛ جبرتی ، ج ۱، ص ۲۴۷؛ نبهانی ، ج ۲، ص ۴۷۳(.فرزند بکری ، ابوالفتوح محمد (۱۱۴۳ـ۱۱۹۶) صوفی ، شاعر و نویسنده ، کتابی به نام تَلخیصات البکریه فی ترجمه خلاصه البکریه در شرح حال پدرش نوشته است (مرادی ، ج ۴، ص ۱۴، ۱۹۵ـ۱۹۶؛ بغدادی ، ج ۶، ستون ۳۴۳).
به بکری میان دویست تا ۲۲۲ اثر نسبت داده اند که بسیاری از آنها گم شده است . در میان آثار او دوازده سفرنامه ، دوازده سخنرانی ، هفت دیوان و نُه قصیده در تصوف و طریقت وجود دارد (جبرتی ، ج ۱، ص ۲۴۶؛ نبهانی ، ج ۲، ص ۴۷۷؛ مرادی ، ج ۴، ص ۱۹۵).
از جمله آثار اوست :
الذخیره الماحیه لِلا´ثام فی الصلاه علی خَیر الاَنام فی سائر الایام (مصر ۱۳۱۹؛ سرکیس ، ج ۱، ستون ۵۸۳)؛
المَوردِ العَذب لِذَوی الورود فی کشف معنی وحده الوجود (دارالکتب الظاهریه ، ج ۲، ص ۸۲۵، نسخه خطی ش ۴۳۹۸)؛
الصلاه الهامِعه بمحبه الخُلفاء ، درباره فضایل خلفای راشدین (بولاق ۱۳۰۴، ۱۳۱۰؛ سرکیس ، همانجا)؛
بُلْغَهُ المُرید ، قصیده ای در تصوف (دارالکتب الظاهریه ، ج ۱، ص ۱۹۴، نسخه خطی ، ش ۶۹۱۶)؛
فوائد الفَرائد فی ضابط العقائد ،
منظومه ای در عقاید با شرح احمد دردیر (بولاق ۱۳۱۴؛ سرکیس ، همانجا).
منابع :
(۱) اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، ج ۲، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۲) عبدالرحمان بن حسن جبرتی ، تاریخ عجایب الا´ثار فی التراجم و الاخبار ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۳) دارالکتب الظاهریه ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه ، التصوف ، چاپ محمد ریاض مالح ، دمشق ۱۳۹۸ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۳؛
(۴) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ۱۹۸۶؛
(۵) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیه و المعربه ، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸؛علی باشا مبارک ، الخطط
(۶) التوفیقیه الجدیده لمصر القاهره ، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳؛
(۷) محمد خلیل بن علی مرادی ، سلک الدُّرَر فی اعیان القرن الثانی عشر ، بولاق ۱۲۹۱ـ۱۳۰۱، چاپ افست بغداد ( بی تا. )
(۸) یوسف بن اسماعیل نبهانی ، جامع کرامات الاولیاء ، چاپ ابراهیم عطوه عوض ، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛
(۹) EI 2 , s.v. “Bakr ¦ , Mus ¤ ta ¤ fa ¦ ” (by C. Brockelmann);
(۱۰) TDVIA , s.v. “Bekrر, Kutbدddin” (by Ali I hsan Yurd).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
