شاعر، مردم شناس و کارشناس فرهنگ گیلکی ، و مورخ معاصر. محمود (محمدعلی ) در دوازده آذر ۱۳۱۰ در لنگرود به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در ۱۳۱۷ ش در همانجا آغاز کرد. در دوازده سالگی به سبب بیماری مدرسه را رها کرد. پس از دو سال دوباره به ادامه تحصیل پرداخت (پاینده ، زندگینامه ). پاینده با مبارزان سیاسی دهه ۱۳۲۰ ش همگام بود و در همین سالها شعر و شاعری را با روزنامه چلنگر محمدعلی افراشته * (۱۲۸۷ـ ۱۳۳۸ ش ) آغاز کرد و شیوه شعر گفتن را از او آموخت (پاینده ، همانجا).
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دگربار ناگزیر ترک تحصیل کرد و راهی تهران شد. در دی ۱۳۳۳ کتاب کوچکی به نام نغمه های زندگی منتشر شد که در آن اشعار شاعرانی که شعرشان در مجله امید ایران چاپ می شد گردآمده بود. پنج شعر این مجموعه از پاینده بود ( نغمه های زندگی ، ص ۲۷ـ۲۹؛ سادات اشکوری ، ص ۷). سالهای ۱۳۳۴ـ۱۳۴۵ ش دوره آشنایی و ارتباط او با اهل قلم بود و در مجله امیدایران شروع به کار کرد و همه هفته دو صفحه شعر سیاسی می سرود. منظومه های سیاسی او در آن مجله خوانندگان بسیاری داشت . از ۱۳۳۷ش برای گذراندن زندگی به کارهای مختلفی از قبیل حسابداری ، نقاشی ، و تابلوسازی دست یازید، خوشنویسی را نیز در انجمن خوشنویسان نزد استادانی چون ابراهیم بوذری طالقانی ، سیّد حسین میرخانی و عبدالله فرادی فراگرفت (رضازاده لنگرودی ، ص ۴۴۷).
پاینده از شاعران خوش قریحه گیلکی و فارسی بود. شعر کهن و نو را خوب می شناخت و در بیشتر زمینه های شعر کهن مانند قصیده ، غزل ، رباعی و دوبیتی اشعاری سرود، اما شیوه شعر نیمایی را بیشتر می پسندید. اشعار فارسی پاینده که عموماً مضمون اجتماعی دارد در عین زیبایی ، عامه پسند و عاری از تعقیدات لفظی است . اشعار گیلکی او، شیوا و سلیس و آکنده از مضامین دلنشین مردم پسند است (گورگین ، ص ۵۲۹).
نخستین مجموعه اشعار فارسی او گل عِصْیان (مجموعه ۲۲ شعر) که اشعاری بر ضد ستم و بی عدالتی است در۱۳۳۴ش ، با مقدمه پرویز جهانگیر، منتشر شد. دو سال بعد نیز کتاب کوچکی به نام ترانه های گیلکی (مجموعه ۴۴ دوبیتی ) انتشار یافت که افزون بر مقدمه ، پانزده ترانه آن از پاینده است (پاینده ، زندگینامه ؛ سادات اشکوری ، همانجا). دو منظومه گیلکی او به نامهای یِهْشُو ، بوتسنو روخُئوُنَه ! (شبی به رودخانه رفتم ، ۱۳۳۸ ش ) با اندیشه سیاسی ، و لیله کو (لیله کوه ، ۱۳۴۷ ش ) با مضمونهایی براساس باورهای مردمی در ۱۳۵۸ ش به چاپ رسید. کاملترین مجموعه اشعار پاینده گیلوا نام دارد که هنوز به چاپ نرسیده و مشتمل است بر۹۴ شعر، که تاریخ نخستین شعر آن ، ۱۳۳۳ش و آخرین آن آبان ۱۳۷۶ است (همان ) و بیشتر اشعار آن در میان سالهای ۱۳۳۵ تا ۱۳۳۷ش سروده شده که در واقع پربارترین سالهای شاعری اوست .
پاینده بعدها به میدان پژوهش بویژه در فرهنگ عامه گام نهاد و بقیه عمر خود را در این راه صرف کرد.
حاصل کارهای او در این زمینه بدین شرح است :
مثلها و اصطلاحات گیل و دیلم ، شامل حدود ۱۳۰۰ مَثَل و اصطلاح گیلکی ، کاربُرد، واژه نامه و آوانوشت که حاصل هشت سال کاروکوشش مؤلف درباره دو قوم گیل و دیلم است . این کتاب نخستین بار در ۱۳۵۲ ش از سوی بنیاد فرهنگ ایران به چاپ رسید و بعدها با افزوده های بسیار با عنوان فرهنگ مثلها و اصطلاحات گیل و دیلم از طرف انتشارات سروش در ۱۳۷۴ ش منتشر شد؛
آئینها و باورداشتهای گیل و دیلم ، این کتاب نخست در ۱۳۵۵ ش از سوی بنیاد فرهنگ ایران و، با افزوده هایی در ۱۳۷۷ ش از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به چاپ رسید؛ فرهنگ گیل و دیلم ، که حاصل ۲۵ سال پژوهش وتحقیق اوست ، نخستین بار در ۱۳۶۶ ش توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد و در ششمین دوره کتاب سال به عنوان بهترین کتاب برگزیده شد (برای دیگر آثار او رجوع کنید به رضازاده لنگرودی ، ص ۴۴۸ـ۴۴۹).
افزون بر کتابهای یاد شده ، مقاله های تحقیقی او در مجلات و مجموعه های پژوهشی مانند
آدینه ،
چیستا ،
صدای شالیزار ،
گیله وا ،
گیلان نامه ،
و یادگارنامه فخرایی به چاپ رسیده است . پاینده در ۶۷ سالگی در ۲۷ آبان ۱۳۷۷ در تهران درگذشت .
منابع :
(۱) محمود پاینده ، زندگینامه «پاینده » ، دستنویس ؛
(۲) همو، مجموعه شعر گیلوا ، دستنویس ؛
(۳) رضا رضازاده لنگرودی ، «دستبرد نابهنگام اجل »، بخارا ، سال ۱، ش ۳ (آذر و دی ۱۳۷۷)؛
(۴) کاظم سادات اشکوری ، «از انسانهای نادر این روزگار»، در فراق پاینده ، چاپ رحیم چراغی ، رشت ۱۳۷۷ ش ، (ضمیمه گیله وا ، ش ۵۰)؛
(۵) تیمور گورگین ، «شعر گیلکی و شاعران گیلکی سرای »، در کتاب گیلان ، ج ۲، تهران : گروه پژوهشگران ایران ، ۱۳۷۴ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۵
