فقیه فرزانه و عالم جلیل القدر و مدرس ربانی آیت الله حاج سید عبدالکریم لاهیجی از فقیهان و متفکرات نامدار و برجسته ی قرن ۱۳ است که سالیان متمادی به عنوان یکی از برجسته ترین عالمان و مدرسان تهراندر مدارس علمیه، بویژه مدرسه ی مروی تهرانبه تدریس و تربیت و پرورش طلّاب و فضلا اشتغال داشت و نیز در تهذیب نفس و صفای باطن و سیر و سلوک معنوی، صاحب مقامات والایی بود.
ولادت و زادگاه
متأسفانه از تاریخ ولادت و زمان هجرت از زادگاه، اجداد و مدت اقامت در نجفاشرف و تاریخ مراجعت به ایرانو تاریخ ازدواج و تعداد فرزندان این عالم بزرگوار، در هیچ کتابی سخن به میان نیامده است، ولی وجود پاره ای شواهد و قرائن، مانند مطالعه ی زندگی استادان برجسته و معاصران و شاگردان وی و این که وی سالیان متمادی در جایگاه تدریس فقیه بزرگ حاج ملاعلی کنی تهرانی تدریس میکرد و شاگردان برجسته و نامداری از دانش بیکران وی بهره مند شده اند، میتوان حدس زد که وی در بین سال های ۱۲۲۵ ـ ۱۲۳۵ قمری در شهر عالم پرور لاهیجان پای به عرصه ی حیات گذاشته است. بدون تردید زادگاه این عالم بزرگوار، لاهیجان است و نیز بخشی از تحصیلات وی در همین شهر به انجام رسیده است.
صاحب قصص العلماءدر باب کرامات آقا محمدباقر بهبهانی، اسم پدر گرامی آیت الله سید عبدالکریم، مطلبی نقل کرده است. می گوید: خبر داد آن را به من عالم ثقه آقا سید عبدالکریم بن آقا سید زین العابدین لاهیجی که گفت که ما به عتبات عالیات تحصیل علم می نمودیم و در آخر زمان مرحوم آقا بهبهانی بوده و آقا به جهت کمال شیخوخیّت و این که معمر شده بود، قوای او را بسیار فتور و ضعف داده، از تدریس دست کشیده ولیکن آقا خود مجلس درسی داشت که شرح لمعهرا سطحی می گفت و ما چند نفر از بابت تیمّن و تبرک به مجلس درس او می رفتیم.(۱)
درباره موقعیت علمی شهر لاهیجان بی مناسبت نیست که سخنان مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای، دامت برکاته، را ذیلاً به عنوان تیمّن و تبرّک بیاوریم. معظّم له فرمودند: «شهر لاهیجان، در مقاطع خاصی از تاریخ، شخصیت های علمی عظیمی در ابعاد مختلف داشته، که متأسفانه حتی اکثر آنان برای مردم آن سامان نیزناشناخته مانده اند.».
حضرت آیت الله جوادی آملی نیز فرمودند: «استان گیلاندر طول تاریخ مهد علم و عالم بوده و عالمان زیادی از این استان برخاسته اند که شاید بیش ترین عالمان آن استان، از شهر عالم پرور لاهیجان، همانند حکیم فیاض لاهیجی، بوده است.».(۲)
سید عبدالکریم باید دوران مقدمات و سطح را در زادگاهش سپری کرده باشد. برخی از معاصران وی همانند آیت الله میرزا حبیب الله محقق رشتی که از مهم ترین شاگردان شیخ انصاری بوده اند نیز مقدمات و سطح علوم الهی را در لاهیجان سپری ساخته اند. در کتابخانه ی شخصی آیت الله زین العابدین قربانی، نماینده ی ولیّ فقیه در استان گیلان، کتاب خطی وجود دارد که نویسنده ی آن عالم ربانی آیتالله حاج سیّدمهدی کیسمیاست. ایشان در ابتدای کتاب درباره چگونگی ورود پدرش آیت الله حاج سید احمد کیسمی(معاصران لاهیجی و محقق رشتی) به حوزه ی علیّمه ی لاهیجانمی نویسد:
«هنگامی که پدرم وارد مدرسه ی علمیّه شعربافان لاهیجان شد، جمعی از افاضل برجسته و متقی در آن مدرسه مشغول تحصیل بودند، از آن جمله مرحوم آیتالله میرزا حبیب الله محقق رشتی است که بعدها جزء مراجع تقلید عالم تشیّع گردید.».(۳)
تحصیلات
هر چند از تاریخ مهاجرت این عالم ربانی و از اساتید دوران مقدّمات و سطح وی در کتب تراجم و رجالی مطلبی به ثبت نرسیده است، ولی نام وی در شمار شاگردان برجسته ی شیخ الفقهاء و المجتهدین حاج شیخ مرتضی انصاری(متوفای ۱۲۸۱ قمری) به ثبت رسیده است.(۴) وی همانند بسیاری از شاگردان شیخ انصاریاز محضر پرفایده ی آن فقیه والامقام بهره مند گردید و خود نیز به مقام عالی اجتهاد نایل گردیده است.
سید عبدالکریم لاهیجی علاوه بر بهره مندشدن از درس فقه و اصول شیخ انصاری، به درس پرفایده و پربرکت عالم نامدار آیت الله سید حسین حسینی کوه کمره ای معروف به سید حسین ترک(متوفای ۱۲۹۹ قمری) شرکت جست و از وجود آن عالم ارزنده بهره مند گردید. فقیه والامقام شیخ انصاری مسایل احتیاطی خود را به سیدحسین کوه کمره ای ارجاع می داد. سیّد بعد از شیخ انصاری مرجعیت آذربایجان را برعهده داشت و در سال ۱۲۹۹ قمری در نجف رحلت کرد و در همان سرزمین پاک مدفون گردید.(۵)
آیت الله سیّد عبدالکریم لاهیجی در زمان حیات اساتید برجسته ی خود، آیات عظام شیخ مرتضی انصاری و سیّد حسین تُرک کوه کمره ای به درجه ی اجتهاد نایل آمده است. از مدت اقامت وی در نجف اطلاعی در دست نیست، ولی آن چه مسلّم است، این است که وی در زمان حیات شیخ انصاری به تهران عزیمت کرد و در این شهر به طور دائمی اقامت کرد و به تدریس و اقامه ی جماعت و سایر وظایف شرعی اشتغال داشت.
اقامت در تهران
تاریخ ورود سید عبدالکریم لاهیجی(۶)به تهرانبه طور دقیق مشخص نیست، ولی علت مهاجرت وی در زمان حیات استاد والامقامش شیخ انصاری از نجفبه تهران این گونه بوده است: مؤلف محترم گنجینه ی دانشمندان حکایتی را نقل کرده اند که این جا به نقل آن می پردازیم:
«سیّد عبدالکریم لاهیجی از شاگردان طراز اول و بزرگ شیخن ا الانصاری و علّامه سید حسین کوه کمره ای و غیر آن دو بود. بعد از وصول به مقام عالی علم واجتهاد وفقه و سداد، بدون تودیع و خداحافظی با استادش شیخ انصاری به تهران آمد و به طور ناشناس به دَرِ مغازه ی یکی از تجار خیر و پرهیزکار بازار، به نام مرحوم حاج ملّاحاجی، والد مبرور آیت الله حاج شیخ عباس حایری تهرانی می رود و به عنوان شاگردی مشغول کار می شود.
رفقای وی خدمت مرحوم شیخ مرتضی انصاری می روند و از عزیمت او به تهران خبر میدهند. مرحوم شیخ از این که او بدون ملاقات وی به ایران رفته، ناراحت می شود. فوراً نامه ای به علامه حاج ملّاعلی کنی تهرانی می نویسد و از مقامات علمی و ورع ایشان خبر می دهد و توصیه و تأکید می کند که حتماً او را بیابد و از وجودش تقدیر و استفاده کنند.
بعد از وصول نامه به مرحوم علّامه ملّاعلی کنی، او به انتظار آمدن سیّد عبدالکریم لاهیجی می نشیند و در صدد یافتن او می شود و عده ای از فضلا و غیره را مأمور می کند که در مدارس و یا مسافرخانه ها و غیره ایشان را پیدا کنند.حدود شش ماه می گذرد و از او خبری نمی رسد. پس از شش ماه روزی مرحوم حاج ملّاحاجی مذکور به آقا سیدعبدالکریم می گوید: به منزل حجه الاسلام حاج ملّاعلی کنی برو و بگو چند استخاره کنند و جواب آن را فوراً بیاور.
آقای لاهیجی به منزل حاج ملّاعلی کنی می آید در موقعی که حاجی بالای منبر مشغول تدریس هستند و جمع کثیری از علما و فضلا تهران سرتا پا گوش به بیانات حاجی می دهند. پس مرحوم سیدعبدالکریم لاهیجی دم در نشسته و گوش به درس حاجی می دهد و ناگاه اشکالی به نظرش رسیده ایراد می کند.بعضی می گویند: آقا سیّد ساکت شو این جا جای حرف زدن نیست.
مرحوم حاج ملّاعلی کنی می بیند اشکال وارد است. می فرماید: آقا ایرادش به موقع است. ما باید جوابی درست کنیم. مباحثه بین حاج ملّاعلی و آقا سیّد عبدالکریم ادامه پیدا می کند. حاجی، ناچار درس را تعطیل و فکر می کند این آقا باید شخص بزرگ و عالمی جلیل باشد. پس می گوید: آقا اهل کجا هستی؟ می گوید: لاهیجان. نام شما چیست؟ می گوید: سیّد عبدالکریم.
مرحوم حاجی متوجه می شود که گم شده خود را یافته است. فوراً از جا برخاسته و او را در آغوش می گیرد و معانقه می کند و به جای خود می نشاند و می گوید: آقا جان! نزدیک ۶ ماه است که در انتظار شمایم و استفسار کامل از او می کند.
مرحوم حاج ملّاحاجی می بیند که شاگردش آقا سیّد عبدالکریم نیامد. تعجب می کند؛ زیرا، در این مدت سابقه نداشت او کاری را زود انجام ندهد. به گمان این که شاید منزل حاج ملّاعلی را پیدا نکرده یا اتفاق دیگر روی داده، خود به منزل مرحوم حاجی می آید و می بیند آقا سیّد عبدالکریم بالای دست حاجی نشسته است. ناراحت می شود و با خود می گوید: چه سیّد بی ادبی است که بالای دست حاجی نشسته است! پس اشاره به او می کند که بیا پایین، آن جا جای تو نیست.
مرحوم حاج ملّاعلی کنی(۷) متوجه شده می گوید: حاج ملّا حاجی چی به آقا اشاره می کنی؟
او می گوید: چون بالا دست شما نشسته است. آخر او، شاگرد حجره ی من است.
مرحوم حاجی می فرمایند: حاج ملاحاجی! این آقا مخدوم من و سید من و آقای من است. حاج ملّاحاجی عذرخواهی می کند و دست آقا سید عبدالکریم و حاج ملّا علی را می بوسد و عقب کار خود می رود. مرحوم حاج ملا علی کنی بعداً دختر خود را به او تزویج کرده و تدریس مدرسه ی مروی را که آن روز مرکز حوزه ی علمیّه ی تهران بود و امامت جماعت آن جا را برعهده معظّم لّه می گذارد.
مرحوم آقا سیّد عبدالکریم بیش از ۲۰ سال متصدی درس و امامت مسجد و مدرسه ی مروی بودند و صدها نفر از علمای بزرگ تهراناز محضر وی استفاده و استغاثه کردهاند.».(۸)
از این حکایت به خوبی روشن می شود که مرحوم آیت الله لاهیجی دچار فقر و فاقه و پریشانی بوده است. لذا به ایران عزیمت می کند و در تهران به صورت ناشناس مشغول کارگری و شاگردی می شوند.
تدریس و پرتو افشانی
سابقه ی تدریس این مجتهد پرآوازه، به دوران جوانی و زمانی که مشغول فراگیری مقدمات و سطح حوزه بود، باز می گردد. او پس از فتح قله های فقاهت نزد دانش وران حوزه ی نجف و کسب توانمندی های فوق العاده به ایران بازگشت. در این زمان، اشتهار علمی وی به مرتبه ای رسید که شرح حال نگاران او را یکی از آیات و مدرسین بزرگ در قرن ۱۳ معرفی کرده اند و در وصفش نوشته اند:
«او از اعاظم علما و فقها و از جمله مدرسان محقق و اصحاب رأی و تدقیق بود و جامع معقول و منقول و در اصول و فروع تبحر داشت. وی حدود بیست و چند سال در سمت مدرس زبده ی مدارس تهران، بویژه مدرسه ی مروی مشغول تربیت و پرورش شاگردان برجسته بودند.
برخی از شاگردان و تربیت یافتگان مکتب علمی آن بزرگوار عبارت اند از:
۱ ـ علّامه شیخ آقا بزرگ تهرانی(مؤلف کتاب الذریعه)
آن بزرگوار در این باره می نویسد:وی، بیست و چند سال در این سمت بود و در آن مدت عده ی زیادی از حوزه ی درسش برخاستند. من به خدمتش شرف یاب شدم و از علمش بهره گرفتم و در حلقات تدریسش حضور یافتم که شامل قسمتی از قوانین و فصول و ریاض و غیره می شد. این، قبل از تشرف من به نجفاشرف ما بین ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۳ بود.(۹)
۲ ـ آیت الله حاج میرزا مهدی آشتیانی(متوفای ۱۳۷۲ قمری)
این فیلسوف بزرگ در سال ۱۳۰۶ قمری در خاندان علم و فضیلت متولد شد و علوم و معارف را در تهراندر نزد بزرگانی همچون آقا سیّد عبدالکریم لاهیجیو شیخ فضل الله نوریو آخوند ملّا عبدالرّسول مازندرانیوآقا شیخ مسیح طالقانیو… تکمیل کرد و خود نیز در علومی مانند فقه، اصول، ریاضی، طب، علوم عقلی مقامی ممتاز داشت. آن بزرگوار به مدت ۳۰ سال در مدرسه سپه سالار و سایر مدارس تهرانتدریس داشت و اغلب به تدریس علوم عقلی اشتغال داشته اند و جمعی از برجستگان معاصر در علوم عقلی از شاگردان و تربیت یافتگان مکتب علمی آن بزرگوار به شمار می آیند.وی در نهم شعبان ۱۳۷۲ قمری دار فانی را وداع و در جوار کریمه ی اهل بیت حضرت فاطمه معصومه، سلام الله علیها، به خاک سپرده شد.(۱۰)
۳ ـ آیت الله حاج شیخ محمدرضا تنکابنی(متوفای ۱۳۸۵ قمری)
وی در سال ۱۲۸۲ قمری در رامسردیده به جهان گشود. پدر و مادرشان را در همان اوان طفولیت از دست دادند. تحت اشراف و سرپرستی عمّه های خود تحصیلات علوم دینی را در زادگاهش آغاز کردند و بعد از طیّ مراحلی، وارد نجفاشرف گردیدند و از محضر آیات عظام میرزا حبیب الله رشتیو حاج میرزا خلیل تهرانیو حاج آقا رضا همدانیو ملّا عبدالله مازندرانیو آخوند خراسانیبهره مند شدند.
با اخذ گواهی نامه های اجتهاد در سال ۱۳۱۹ قمری وارد تهرانشدند و مشغول وظایف شرعی از قبیل تدریس و امامت جماعت و حل و فصل دعاوی و رسیدگی به سایر امور شرعی و عرفی و.. گردیدند.وی شاگردان فراوانی را تربیت کردند.مفتخر به دامادی سید عبدالکریم لاهیجی بودند. نیز در جایگاه امامت و تدریس استاد و ابوالزوجه خود، یعنی در مدرسه ی فیلسوف الدوله رشتی اشتغال ورزید.
مرحوم تنکابنی در سن ۱۰۳ سالگی در سال ۱۳۸۵ قمری مطابق با ۲۱ فروردین ۱۳۴۵ شمسی در تهران رحلت کردند.پیکر پاکش بعد از تشیع باشکوهی به نجفاشرف منتقل شد و در وادی اسلام مدفون گردید.
وی پدر گرامی حضرات آقایان آیت الله شیخ ابوالقاسم فلسفی و حجه الاسلام حاج شیخ محمدتقی فلسفی واعظ شهیر و آیت الله میرزا علی فلسفی تنکابنی اند.(۱۱)
۴ ـ حضرت آیتالله حاج شیخ محمد حسین تنکابنی(متوفای ۱۳۶۷ قمری)
این عالم جلیل القدر در سال ۱۲۸۰ قمری در رامسرمتولد شد. وی به اتفاق برادر کوچک ترش آیت الله حاج شیخ محمدرضا تنکابنی، مراحل تحصیلی خود را در زادگاهش آغاز و بعد از مدتی رهسپار نجفاشرف گردیده و از محضر درسی آیات عظام میرزای رشتیو آخوند خراسانیو حاج آقا رضا همدانیو سایر بزرگان نجف اشرف بهره های فراوانی بردند. آن گاه به تهران مهاجرت کرده و علاوه بر تلمّذ در نزد بزرگان تهران، همانند میرزا محمد حسن آشتیانی و میرزا عبدالکریم لاهیجی و… خود، نیز از مدرسان بزرگ حوزه ی علمیّه ی تهران به شمار می آمد.
حجه الاسلام فلسفی واعظ که داماد محترم آن بزرگوار بودند، درباره ی ایشان می گوید: «مرحوم عمویم آیت الله حاج شیخ محمدحسین تنکابنی، رضوان الله تعالی علیه، یکی از زهّاد و اوتاد زمان بودند. ایشان یکی از چهار نفر وکلای تام الاختیار مرحوم آیت الله العظمی آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی در تهران به شمار می رفتند.مرحوم عمویم در مسجد همت آباددر ابتدای خیابان خراسان نزدیک راه آهن سابق تهران ری، امام جماعت بودند. منزل ایشان هم در اول همان خیابان خراسان بود.
آن مرحوم در مقام زهد و تقوا، معروف تر از سه نفر آقایان دیگر بود؛ یعنی، واقعاً مردی بسیار محتاط و منزه به شمار می رفت. به مرحوم عمویم وجوه زیادی ارجاع می شد. ایشان هم در مصرف آن، کمال دقت را داشت و مصارف زندگی شخصی ایشان از طریق نوشتن اسناد وکالت نامه و خرید و فروش و معاملات و وصیت نامه و… تأمین می شد. با حق الزّحمه آن، امرار معاش می کردند. این در حالی بود که در زمان رحلت آیت الله اصفهانی، ایشان چند هزار تومان وجوه شرعی را در اختیار داشتند.(۱۲)
۵ ـ حاج شیخ محمدحسین تنکابنی۹ شوال ۱۳۶۷ قمری برابر با یکشنبه ۲۴ مرداد ۱۳۲۷ شمسی به رحمت خدا پیوست در جوار حضرت عبدالعظیم، علیهم السلام، به خاک سپرده شد.
۶ ـ شیخ احمد آل آقا کرمانشاهی(متوفای ۱۳۷۹ قمری)
وی در سال ۱۲۹۱ قمری در تهرانمتولد شد و تحصیلات خود را در خدمت اساتید عصر سید عبدالکریم لاهیجی و ملّا محمد آملی و شیخ علی نوری و شیخ حسن نهاوندی و میرزا حسن کرمانشاهی ومیرزا هاشم اشکوری و شیخ محمد قوچانی به پایان رسانید و خود نیز در مدرسه ی مروی و مدرسه ی سپهسالار تدریس می کرد.
۷ ـ سیّد حسن رضوی قمی(متوفای ۱۳۵۲ قمری)
وی از علمای برجسته ساکن تهران بود. در حدود سال ۱۲۸۳ قمری در قم متولد شد. پس از آموختن مقدمّات به تهران رهسپار شد و از محضر علّامه سیّد عبدالکریم لاهیجی در حکمت و فلسفه بهره مند گردید آن گاه به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیات آخوند خراسانی و شریعت اصفهانی استفاده ی شایان برد.مجدداً به تهران مراجعت کرد و در مدرسه ی صدر، به تدریس فقه و اصول اشتغال ورزید.
وی در سه شنبه ۹ ربیع الثانی ۱۳۵۲ قمری رحلت کرد. پیکر پاکش به قم منتقل شد و در یکی از حجرات صحن بزرگ دفن گردید.(۱۳)
۸ ـ میرزا حسن آشتیانی(متوفای ۱۳۷۰ قمری)
میرزا حسن فرزند میرزا ابراهیم معتمد السلطنه و نوه ی میرزا محمد قوام الدّوله آشتیانی ملقب به «وثوق الدوله» متخلّص به «ناصر» از نخست وزیران با فضل ایران بود.وی در ربیع الاول ۱۲۹۲ قمری در تهران پا به عرصه ی گیتی نهاد.
ادبیات را در نزد میرزا محمد گلپایگانی و علوم نقلی را در نزد سیّد عبدالکریم لاهیجی و علوم عقلی را در نزد ملّا علی نوری و میرزا هاشم اشکوری در مدرسه ی مروی به پایان برد.
میرزا حسن در سال ۱۳۱۳ قمری به همراه پدر خود به ملاقات ناصرالدین شاه قاجار رفت و لقب «وثوق الدّوله» را از او دریافت داشت و منصب «استیفای آذربایجان» را بر عهده گرفت.
سایر مناصب سیاسی او عبارت است از: وزیر عدلیه ۱۳۲۷ قمری؛ وزیر عدلیه ۱۳۲۸قمری؛ وزیر داخله ۱۳۲۹قمری؛ وزیر خارجه ۱۳۲۹قمری؛ وزیر دادگستری ۱۳۴۵قمری؛ ریاست فرهنگستان ایران۱۳۱۴شمسی؛ نمایندگانی مجلس شورای ملی در دوره ی اول، دوم، ششم، هفتم. وی در سال ۱۳۷۰ق، بهمن ۱۳۲۹ شمسی در تهراندرگذشت و پیکرش در قمدفن گردید.(۱۴)
۹ ـ شیخ محمدکاظم صادقی(متوفای ۱۳۸۵ قمری)
وی فقیهی جلیل القدر و جامع کمالات معنوی در معقول و منقول و صاحب اطلاعات وسیع در تفسیر و تاریخ و کلام بود. بعد از تحصیلات ابتدایی در زادگاهش فومن به تهرانعزیمت کرد. سطوح عالی فقه و اصول و حکمت و کلام و ریاضی را نزد بزرگانی چون میرزای جلوه و آقا سید عبدالکریم لاهیجی و میرزا هاشم اشکوری و… آموخت سپس به نجف اشرف رفت و از محاضر بزرگانی مانند نایینی و عراقی و اصفهانی فیض وافر برد و با اجازات اجتهاد به زادگاهش برگشت.علاوه بر تدریس به خدمات دینی و اجتماعی پرداخت و در سال ۱۳۸۵ قمری رحلت و در حریم مقدس حضرت ثامن الائمه، علیه السلام، دفن گردید.(۱۵)
۱۰ ـ شیخ عباس لاهیجی(متوفای بعد ۱۳۱۰ قمری)
۱۱ ـ سید صادق تنکابنی(متوفای ۱۳۳۲ قمری)(۱۶)
۱۲ ـ سید مهدی تنکابنی فرزند ارشد سید صادق تنکابنی که به گفته ی علامه طهرانی از بزرگان فضلا بود و قبل از پدر، وفات کرد.
۱۳ ـ محمد حسین قزوینی تهرانی
۱۴ ـ آیت الله حاج شیخ مهدی مازندرانی(متوفای ۱۳۷۸ قمری)
این عالم جلیل القدر در سال ۱۳۰۱ قمری در بابل متولد شد و مقدّمات علوم دینی را در زادگاهش فرا گرفت.آن گاه راهی تهران شد و در مدرسه ی صدر مستقر گردید. از محضر اساتید بزرگ تهران استفاده برد.
آن جناب، اصول را نزد آیه الله سیّد عبدالکریم لاهیجی و فقه را نزد شهید بزرگوار شیخ فضل الله نوری و فلسفه را نزد حضرات میرزا حسن کرمانشاهی و میرزا هاشم اشکوری و میر شهاب الدین شیرازی، به خوبی فرا گرفت.به همراه تحصیل به تدریس پرداخت و شاگردان برجسته ای را در دامن پرمهر خویش پرورش دادند.
عمری را با قناعت و فقر و نداری و توکل بر خدا سپری ساخت. کرسی تدریس ایشان در حوزه ی علمیه ی قم از بزرگ ترین و پرجمعیت ترین کرسی تدریس به شمار می رفت. وی هم چنین از مریدان دل باخته ی استاد بزرگوارش شیخ فضل الله نوری بودند و همواره بر مصایب وارده بر آن استاد والامقام، اشک می ریختند.
این روحانی پارسا در ۱۰ جمادی الثانی ۱۳۷۸ قمری در سجده ی دوم از رکعت دوم نماز عصر، جان به جان آفرین تسلیم کرد و پیکرش باشکوهی خاص تشییع و بعد از اقامه ی نماز از سوی آیت الله العظمی بروجردی، در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.(۱۷)
۱۵ ـ آیت الله حاج شیخ باقر معزّالدوله تهرانی (متوفای ۱۳۲۰ قمری)
حاج شیخ باقر فرزند محمد رفیع طهرانیعالمی بزرگوار و از اعاظم و افاضل دانشمندان و مدرّسان تهرانبود. در حدود سال ۱۲۶۹ قمری در تهرانمتولد شد. پس از طیّ مقدّمات و سطوح، از اکابر زمان مانند میرزا محمد حسن آشتیانیو سیّد عبدالکریم لاهیجیو دیگران استفاده کرد تا به مقام منیع اجتهاد و فقاهت نایل شد.در مدرسه ی مروی به تدریس پرداخت و جمعی از فضلا از خرمن دانش و ادبش بهره مند شدند.در تهران به وظایف شرعی و خدمات دینی و ترویج احکام دین و تربیت و پرورش طلاب پرداختند.در سال ۱۳۳۰ قمری رحلت کرد و در جوار مقبره ی استادش علّامۀ لاهیجی دفن گردید.(۱۸)
۱۶ـ آیت الله حاج شیخ احمد خندق آبادی
وی فرزند حاج ملّا محمد کاشانی، الاصل و از اجلّه ی دانشمندان و علما تهرانو سرسلسله ی خندق آبادی های تهراناست. از رجال علم و دانش و مراجع نامدار زمان خود بود. امضا و قضاوت هایش مورد قبول ملت و دولت و دوائر قضایی بود. وی از برجسته ترین شاگردان مرحوم لاهیجیبود. قبرش نیز در جوار قبر استادش قرار دارد.(۱۹)
۱۷ ـ آیت الله حاج آغا بزرگ هفت تنی
وی در تهران متولّد شد. تحصیلات خود را در نزد آیات شیخ فضل الله نوری و سیّد عبدالکریم لاهیجی و ملّاعبدالرسول تهرانی به پایان رسانید. خود از اکابر علمای تهران بود. چون در محلّه ی هفت تن در انتهای بازار مسگرهای تهران، منزل داشت، معروف به «هفت تنی» گردید.این عالم بزرگوار و عالم زاهد ربانی از ائمه ی جماعت مسجد جامع طهران و مقام علم و عمل والایی داشت.(۲۰)
۱۸ ـ آیت الله حاج سیّد محمّدتقی تهرانی(متوفای ۱۳۴۹قمری)
فرزند عالم ربانی حاج سیّد عزیزالله حسینی تهرانی است. عالمی فاضل و صالحی متقی و از شاگردان علّامه لاهیجی در مدرسه ی مروی بود. آن بزرگوار سیّد جلیل القدر و النفس و رقیق القلب و کثیر البکاء و علاقه ی وافری به احیای شب های جمعه و قرائت دعای شریف کمیل و حال معنوی خاصّی داشت.وی در سال ۱۳۴۹ قمری رحلت کرد و در جوار حضرت عبدالعظیم حسنی دفن گردید.(۲۱)
۱۹ ـ سیّد محمد فرزند علّامه سیّد ریحان الله کشفی دارایی بروجردی
در سال ۱۲۹۲ قمری در بروجردمتولد شد. درکودکی به همراه والدش به تهران آمد. سطوح فقه و حکمت را در نزد سید عبدالکریم لاهیجی استفاده کرد و به وظایف دینی اشتغال ورزید تا این که در سال ۱۳۵۳ قمری رحلت کرد و در حریم پاک عبدالعظیم حسنی، علیه السلام، دفن گردید.(۲۲)
۲۰ ـ میرزا جعفر آشتیانی برادرزاده و داماد آیت الله سید محمد حسن آشتیانی رهبر نهضت شروطیت(۲۳)
۲۱ ـ حاج شیخ مرتضی زاهد«حمام گلشنی» (متوفای ۱۳۷۲ قمری)
شیخ مرتضی زاهددر سال ۱۲۴۷ شمسی در تهران متولد شد. درس های خود را در مدرسه ی مروی و نزد فضلای تهران به اتمام رسانید. مهم ترین اساتید تأثیرگذار وی عبارت اند از: سید عبدالکریم لاهیجی و شیخ فضل الله نوری.این عالم بزرگوار همه ی عمر شریف خود را به وعظ و ارشاد و هدایت مردم تهران، به تهذیب و تزکیه نفس سپری ساخت.
کرامات زیادی را به وی نسبت می دهند و در سیر و سلوک و مراحل والای عرفانی، موقعیت ممتازی داشت. به عقیده ی حجه الاسلام شیخ محمدعلی جاودان، از نوادگان آن مرحوم، مرحوم شیخ مرتضی زاهد، سالیان متمادی علاوه بر فراگیری علوم رسمی حوزوی، از مقامات والای عرفانی استادش سید عبدالکریم لاهیجی بهره ها برده است. به عبارت روشن تر این دو بزرگوار رابطه ای معنوی و سلوکی نیز باهم داشته اند.
شیخ محمدعلی جاودان می گوید:
«اصولاً بزرگان اهل معرفت و کمال تهران، آقای لاهیجی را بسیار بزرگ می شمردند و نهایت ارادت را به ایشان داشتند. بعضی از ثقات و علما، آن بزرگوار را از متشرفین خدمت حضرت ولی عصر، عجل الله تعالی فرجه الشریف، می دانستند. مرحوم زاهدبا همه سجایای علمی و اخلاقی، خودش را فقط یک واعظ و روضه خوان ساده می دانست و از هر گونه فضل و دانشی به شدت پرهیز می کرده است. حتی منبرها و روضه هایش را هم از روی کتاب برای مردم می خواند.
شیخ مرتضی زاهددر سال ۱۳۳۱ شمسی برابر با ۱۳۷۲ قمری در تهران دارفانی را وداع گفت. پیکر پاکش به کربلامنتقل شد و در صحن مطهر قمر بنی هاشم علیه السلام، به خاک سپرده شد.(۲۴)
۲۲ ـ حاج شیخ علی اصغر هزار جریبی مازندرانی
معاصران
مناسبت است که به نام برخی از عالمان نامدار معاصر دوران آیت الله سیّد عبدالکریم لاهیجی نیز اشاره شود:
۱-میرزا حبیب الله رشتی (متوفای ۱۳۱۲ قمری)
۲ ـ میرزا محمد حسن شیرازی(متوفای ۱۳۱۲ قمری)
۳ ـ حاج ملّا علی کنی تهرانی استاد و ابوالزوجه وی ( متوفای ۱۳۰۶ قمری)
۴ ـ حکیم ملّا علی مدرّس زنوزی(متوفای ۱۳۰۷ قمری)
۵ ـ حکیم میرزا ابوالحسن جلوه( ۱۳۱۴ قمری)
۶ ـ ملّامحمد معروف به فاضل ایروانی(متوفای ۱۳۰۶ قمری)
۷ ـ ملامحمد جعفر مجتهد تهرانی(متوفای ۱۳۱۳ قمری)
۸ ـ میرزا محمدحسن آشتیانی(متوفای ۱۳۱۹ قمری)
۹ ـ حاج ملّا محمد اشرفی مازندرانی(متوفای ۱۳۱۵قمری)
۱۰ـ سیّد جمال الدّین اسدآبادی(متوفای ۱۳۱۴ قمری)
۱۱ ـ میرزا محمدحسن آشتیانی(متوفای ۱۳۱۹قمری)
۱۲ ـ محدّث عالی مقام میرزا حسین نوری مازندرانی(متوفای ۱۳۲۰ قمری)
۱۳ ـ شیخ محمد طه نجف(۱۳۲۳ قمری)
۱۴ ـ ملامحمد فاضل شربیانی (متوفای ۱۳۲۲ قمری)
۱۵ ـ حاج شیخ محمدحسن مامقانی(۱۳۲۳قمری)
۱۶ ـ حاج آقا رضا همدانی(۱۳۲۲ قمری)
۱۷ ـ ملا علی نهاوندی(متوفای ۱۳۲۲قمری)
۱۸ ـ شیخ حسنعلی نخودکی
۱۹ ـ شیخ فضل الله نوری(۱۳۲۷قمری)
۲۰ ـ حکیم میرزا هاشم اشکوری(۱۳۳۰ قمری)
۲۱ ـ آخوند خراسانی(۱۳۲۹قمری)
۲۲ـ حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی(۱۳۲۶قمری)
۲۳ ـ ملّا عبدالله مازندرانی(۱۳۳۰ قمری)(۲۵)
تألیفات
آن مرد بزرگ، تمام اوقات خویش را به خدمت دین مصروف داشت. او به غیر از تدریس و تهذیب نفس، منبر و اقامه ی جماعت، بر اغلب کتاب های درسی فقه و اصول و حکمت، به صورت عالمانه و حکیمانه، حاشیه و تعلیقه ای نوشته اند:
۱ ـ حاشیه بر الفصول الغرویۀ فی الاصول الفقهیّه
مرحوم شیخ محمد حسین حائری(متوفای ۱۲۵۴ قمری) با پدید آوردن این کتاب که از مهم ترین کتاب های مطرح در عرصه ی اصول فقه است، نام خود را جاودانه ساخت و مشهور به «صاحب فصول» گردید. در نیمه ی اول سده ی دوازدهم هجری، سه کتاب اصولی مهم نگارش یافت: ۱ ـ هدایه المسترشدینشیخ محمد تقی اصفهانی؛ ۲ ـ قوانین الاصولشیخ ابوالقاسم قمی(میرزای قمی)؛ ۳ ـ الفصول(شیخ محمد حسین حائری).
این اثر علمی که از سال ۱۲۳۲ قمری انتشار یافت، مورد عنایت دانش پژوهان علم اصول قرار گرفته و حواشی و تعلیقه های زیادی بر آن نوشته شده است. شیخ آقا بزرگ به پاره ای از آن ها اشاره می کند. یکی از آن حواشی، الحاشیه سید عبدالکریم لاهیجیاست.(۲۶)
آن بزرگوار می گوید: «من حاشیه بر این کتاب را از اول تا مبحث دلالات نوشتم که به حدود هزار بیت می رسید. اگر همه را می نوشتم زائد بر ۲۰ هزار بیت می شد.».
۲ ـ حاشیه بر قوانین الاصولمیرزای قمی
۳ ـ حاشیه بر ریاض المسائلسیّد علی طباطبایی
۴ ـ حاشیه بر کتاب الروضهالبهیّه شهید
اقامه جماعت
آیت الله سید عبدالکریم لاهیجیدر مسجد فیلسوف الدوله اقامه جماعت می کردند، مرحوم فیلسوف الدّوله رشتی، طبیب دربار قاجاریه بود. در تهران مدرسه ای را تأسیس کرد که مسجد و حجراتی داشت. اکنون نیز این مسجد و مدرسه باقی و برقرار مانده و به نام «مدرسه ی فیلسوف» معروف است.مرحوم آیت الله آقا سید عبدالکریم لاهیجی در آن مسجد امامت داشت و تدریس می کرد.
بعد از رحلت آن بزرگوار، امامت و تدریس آن مکان شریف به داماد بزرگوارش آیت الله شیخ محمدرضا تنکابنیواگذار شد. اشتغال ایشان سال ها تداوم داشت. منزلی که به ایشان دادند، موقوفات مدرسه ی فیلسوف الدوله بود که به عنوان حق التدریس، مجاناً برای سکونت آن بزرگوار قرار داشت.»(۲۷)
ضمناً سیّد عبدالکریم لاهیجینیز در مدرسه ی مروی اقامه ی جماعت می کردند که عالمان بزرگ و جمعیّت فراوانی برای شرکت در این نماز جمع می شدند. حیاط و حتّی پشت بام مدرسه نیز مملوّ از جمعیت نمازگزار می شد.جریانی از دوری معظّم له از امامت جماعت در اثر تقوای شدید و خداترسی، بدین گونه نقل گردید:
روزی در اثنای نماز ظهر و عصر یکی از نمازگزاران از معظّم له درخواست استخاره ای می کند. وی بعد از گشودن قرآنکریم وقتی برگشت که جواب استخاره شخص را بدهد، مشاهده می کند که جمعیت زیادی در صحن و پشت بام اجتماع و نمازشان را به وی اقتدا کرده اند. مرحوم سید وقتی این اجتماع عظیم نمازگزار را مشاهده می کند، در خود احساس شادی و تولید فرحی می کند. به محض چنین احساسی، بلافاصله بلند می شود و می گویند: من امروز نمی توانم نماز عصر را بخوانم.
آن گاه در جواب سوال افرادی که جویای علّت ترک نماز عصر شدند، فرموده بودند: من برای امامت اهلیّت ندارم.(۲۸)نظیر چنین جریانی را برای مرحوم محدّث قمی در صحن مسجد گوهرشاد نقل نموده اند.(۲۹)
رحلت
آیت الله سیّد عبدالکریم لاهیجیدر سال ۱۳۲۲ قمری برای زیارت عتبات عالیات به عراقمشرّف شد. بعد از چند ماهی به تهرانمراجعت کردند. به فاصله ی کوتاهی در سال ۱۳۲۳ هجری قمری دار فانی را وداع گفت. حجه الاسلام حاج شیخ محمدعلی جاوداندر این باره می گوید:
خانه ی مرحوم لاهیجیدر همین کوچه و محلّه ی ما بوده است. خانه ای که بعدها، محل سکونت داماد مرحوم لاهیجی، آیت الله حاج شیخ محمدرضا تنکابنی، از علمای بسیار پرهیزکار تهران، بود. هنوز آثاری از این خانه باقی است.
«ما یک عمّه خانمی داشتیم که بزرگ ترین فرزند آقا شیخ مرتضی بود. این عمّه خانم، خانمی بسیار صالح و عابد و خلیق بود، بخصوص ایشان بر حضرت حسین، علیه السلام، بسیار گریه می کرد و اشک می ریخت. عمّه خانم ما نقل می کرد که روزی خدمت کار مرحوم آقا سید عبدالکریم با عجله و اضطراب و سراسیمه، به دنبال آقا شیخ مرتضی آمد. آقا به سرعت لباس های خود را پوشید و با او به منزل آقای لاهیجی رفت.
ما منتظر ماندیم و بعد از ساعتی، آقا به خانه بازگشت. آقا می فرمود: آیت الله لاهیجی در بستر بیماری افتاده بود و خیلی ضعیف و ناتوان شده بود و به سختی می توانست از جایش بلند شود و بر روی پاهایش بنشیند، اما در آخرین لحظات، بلند شدند و بر روی پا ایستادند سپس شروع به سلام دادن به حضرت معصومه، سلام الله علیها، کردند. ابتدا از حضرت پیامبراکرم، صلی الله علیه وآله، شروع کردند و بعد حضرت امیرالمؤمنین، علیه السلام، و حضرت فاطمه، سلام الله علیها، و همین طور یکی یکی به تمام ائمه اطهار تا حضرت بقیّه الله الاعظم، علیهم السّلام، دادند و بعد دوباره در جای خود دراز کشیدند و بلافاصله روح پاک و شریفش از بدن بیرون رفت و به سوی جوار حق شتافت.».(۳۰)
پیکر پاکش بعد از تشیع با شکوهی در قبرستان چهارده معصوم واقع در اوایل جاده ی شاه عبدالعظیم تهران[نزدیک میدان شوش] دفن شد. به واسطه ی کرامت و جلالت شأن و مقام او، علمای بزرگ دیگری همانند آیت الله حاج شیخ احمد خندق آبادی و آیت الله حاج باقر معزّ الدوله ای و ده ها نفر دیگر را بنابر وصیت شان، جنب مرقد مطهرش دفن کردند.(۳۱) مرحوم شیخ محمد شریف رازی مطلب جالبی از حضرت ولیّ عصر، عجل الله تعالی فرجه الشریف، بر سر مزار وی را این گونه می نویسد:
جناب حجه الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمود یاسری تهرانی در روز چهارشنبه ۲۳ محرم ۱۳۹۴ قمری حکایت کرد برای این مؤلف که مرحوم حجه الاسلام حاج شیخ مرتضی زاهد(حمام گلشنی) فرمود: خدمت آقای آقا سیّد کریم محمدی که از متشرفان خدمت حضرت بود، رسیدم. فرمود: سید کریم بیا برویم به زیات جدم حضرت رضا، علیه السلام. پس چند قدم برداشته و خود را در صحن حضرت رضا، علیه السلام، دیدم پس به حرم مشرف شدم و زیارت کردم. با همان کیفیت به تهران آمدیم.
حضرت فرمود: بیا برویم به زیارت قبر سیّد عبدالکریم لاهیجی. پس تا به قبر سیّد رسیدیم، دیدم آقا سیّد عبدالکریم از قبر بیرون آمد و به استقبال حضرت ولی عصر امام زمان، روحی له الفداء، شتافت و پس از عرض ارادت و اخلاص به من فرمود: آقاسیّد کریم، سلام مرا به حاج شیخ مرتضی زاهدبرسان و بگو: شرط رفاقت همین است که مرا یاد نکنی و به دیدن من نیایی؟
حضرت ولّی عصر، عجل الله تعالی فرجه، فرمود: آقاسید عبدالکریم! حاج شیخ مرتضی را معذور دار. چون گرفتار و مریض احوال است و نمی تواند بیاید. من به جای او به دیدن تو خواهم آمد.
نویسنده ی کتاب گنجینه ی دانشمندانمی افزاید: تعجّب نکنید عزیزان من از این حکایت و استبعاد و انکار نکنید. اوّلا، مقام مومن حقیقی و متقی واقعی و عالم ربّانی و سیّد صالح، مانند آیت الله آقا سیّد عبدالکریم لاهیجی، بالاتر از این ها است. امام صادق،علیه السلام، فرمود: «اگر به درختی که ریشه ی آن در اعماق زمین فرو رفته است، فرمان دهد، اطاعت او کند» و ثانیاً، قدم مبارک همایونی حضرت ولیّ عصر حجه بن الحسن المهدی، عجل الله تعالی فرجه الشریف، این اثر را دارد که به تن مرده جان می دهد، چنان که گفته شده:
همچون مسیح جان به تن مردگان دمدگر
بـگذرد نـسیم سـحرگـه ز کـوی تـو(۳۲)
گلشن ابرارج۹
۱٫ قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی، ص ۲۰۶٫
۲٫ خورشید تابان، تألیف نگارنده، ص ۲۱٫
۳٫ همان به نقل از پیام حوزه (نشریه ی شورای عالی حوزه ی علمیه ی قم)، شماره ۱۴٫
۴٫ زندگانی و شخصیّت شیخ انصاری، مرتضی انصاری، ص ۳۹۰، کنگره شیخ اعظم انصاری، قم، باقری پاییز ۱۳۷۳٫
۵٫ اعیان الشّیعه، ج ۶، ص ۱۴۶؛ ریحانه الادب، ج ۵، ص ۱۰۵؛زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ص ۲۹۶٫
۶٫ صاحب نجوم السماء در جلد اول کتابش از وی به سیّد عبدالکریم طهرانی تعبیر کرده است که قطعاً اشتباه است.
۷٫ شرح حال آیت الله حاج ملّاعلی کنی تهرانی در گنجینه ی دانشمندان، ج ۳، ص ۶۲۷٫ ۶۳۳ آمده است.
۸٫ گنجینه ی دانشمندان، محمدشریف رازی، ج ۶؛ ص ۶۲٫
۹٫ شیخ آٔقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۵، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
۱۰٫ شرح حال مرحوم میرزا مهدی آشتیانی، در ستارگان حرم، دفتر ۹ به تفصیل آمده است.
۱۱٫ خاطرات و مبارزات حجه الاسلام فلسفی، ص ۴۰ – ۲۶ با تلخیص، گنجینهی دانشمندان، ج ۴، ص ۴۰۶٫
۱۲٫ همان، ص ۴۱٫ ۴۴٫
۱۳٫ گنجینه ی دانشمندان، ج ۱، ص ۱۳۶٫
۱۴٫ تربت پاکان قم، ج۱، ص ۵۷۲٫
۱۵٫ دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، صادق احسان بخش، ص ۳۵۹٫
۱۶٫ بزرگان تنکابن محمد سمامی حائری، ص ۱۲۲، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی قم، ۱۴۱۴قمری.
۱۷٫ برای آگاهی بیشتر از خدمات و زندگانی آیه الله شیخ مهدی مازندرانی به کتاب «خورشید حکمت» رمضان قلی زاده رجوع شود.
۱۸٫ اختران فروزان ری و طهران یا تذکر المقابر محمد شریف رازی، ص ۴۱۴٫
۱۹٫ همان، ۴۱۳٫
۲۰٫ همان، ص ۳۳۰٫
۲۱٫ همان، ص ۷۴٫
۲۲٫ همان، ص ۱۶۴٫
۲۳٫ دانشمندان و مشاهیر مدفون در حرم رضوی به کوشش علیرضا، هزار جلد اول، ص ۲۸۶٫
۲۴٫ شرح حال شیخ مرتضی زاهد و سجایای علمی و اخلاقی وی، در کتابی تحت عنوان «شیخ مرتضای زاهد» از سوی محمد حسن سیف اللهی و با مقدمه آیت الله رضا استادی توسط انتشارات مسجد جمکران در زمستان ۱۳۸۲ تدوین شده است.
۲۵٫ شرح حال اغلب فرزانگان معاصر آیت الله سید عبدالکریم لاهیجی در مجموعه ۸ جلدی گلشن ابرار آمده است.
۲۶٫ الذّریعه، ج ۴، ص ۱۶۱٫
۲۷٫ خاطرات و مبارزات حجه الاسلام فلسفی، ص ۳۲٫
۲۸٫ این مطلب را عارف بصیر مرحوم آیت الله حاج شیخ جعفر شمس گیلانی برای این نویسنده در سال ۱۳۸۰ شمسی نقل فرمودند.
۲۹٫ مفاخر اسلام، علی دوانی، جلد ۱۱، ص ۳۶۰٫
۳۰٫ کتاب شیخ مرتضای زاه، ص ۲۱۴٫
۳۱٫ شرح حال آیه الله سیّد عبدالکریم لاهیجی در منابع ذیل آمده است: نقباء البشر، علّامه طهرانی، ج ۳، ص ۱۱۵۳؛؛اعیان الشّیعه، سید محسن جبل عاملی، ج ۸، ص ۴۳؛ گنجینه ی دانشمندان، ج ۶، ص ۶۴؛ اختران فروزان ری و طهران، ص ۴۰۸؛ زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ص ۳۹۰؛ پیشینه ی تاریخی و فرهنگی لاهیجان و بزرگان، محمد علی قربانی، ص ۶۴۵؛ دانشوران ودولتمردان گیل و دیلم صادق، احسان بخش، ص ۶۱۴٫
۳۲٫ گنجینه ی دانشمندان، ج ۶، ص ۶۵؛ کرامات صالحین محمد شریف رازی، ص ۱۲۰؛ معارف الرجال، محمد حرزالدین، ج ۲، ص ۴۹؛ نجوم السّماء، میرزا محمدمهدی کشمیری، ج۱، ص ۲۸
