بُهلول بن راشد ، ابوعمرو حجری ، محدّث مالکی مغرب در قرن دوم . در ۱۲۸ در قیروان متولد شد.
استادان
از بزرگان آن عصر، مانند
مالک ،
سفیان ثوری ،
لیث بن سعد،
حارث بن نَبْهان ،
یونس بن یزید (متوفی ۱۵۹)،
حنظله بن ابی سفیان (متوفی ۱۵۱)،
موسی بن علی بن رباح (متوفی ۱۶۳)
و دیگران حدیث شنید (مالکی ، ج ۱، ص ۲۰۰ـ۲۰۱؛ عیاض بن موسی ، تراجم اغلبیه ، ص ۲۷؛ ابن حِبّان ، ج ۸، ص ۱۵۲؛ ذهبی ، ج ۱، ص ۳۵۵؛ ابن ماکولا، ج ۳، ص ۸۴؛ ابن ابی حاتم ، ج ۲، ص ۴۲۹؛ ابن حجر عسقلانی ، ج ۲، ص ۶۶).
وی نخست به عبادت و زهد روی آورد، ولی با احساس نیاز مردم به علم ، به کسب علوم پرداخت . مُوَطّأ مالک را نزد علی بن زیاد و ابن غانم خواند؛ جامع صغیرِ سفیان را از ابوالخطّاب و ابوخارجه و جامع کبیر را از علی بن زیاد شنید (عیاض بن موسی ، ص ۲۸). پس از اتمام تحصیل و رسیدن به مرتبه فقاهت ، موردتوجه مردم قرار گرفت و مقام مرجعیّت و فتوای مالکیان به وی محوّل شد.
وی شخصی پرهیزکار مستجاب الدّعوه و نیک سیرت و بخشنده و در عین حال در مذهب خود متعصّب بود و مخالفان خود را طرد می کرد. نمونه هایی از عبادت و زهد او در منابع گزارش شده است (مالکی ، ج ۱، ص ۲۰۳ـ۲۱۲؛عیاض بن موسی ، ص ۲۹ـ ۳۷؛ابن حجر عسقلانی ، همانجا؛ابن فرحون ، ص ۱۶۶).
رحلت
مخالفت بهلول با تصمیم امیر افریقیه ، محمدبن مقاتل عکّی ، مبنی بر فرستادن سلاح و آهن و مس برای ملک روم ، در پی ایجاد روابط دوستانه با او، سبب دشمنی عکّی با بهلول و حبس و تازیانه خوردن وی شد. جراحت ناشی از این تازیانه ها به مرگ بهلول در سال ۱۸۲ یا ۱۸۳ انجامید (مالکی ، ج ۱، ص ۲۰۱، ۲۱۲ـ۲۱۳؛عیاض بن موسی ، ص ۳۷ـ۳۹، ۴۰؛ابن قُنفُذ، ص ۱۴۵؛ابن حجر عسقلانی ، ج ۲، ص ۶۶ـ۶۷).
بهلول علاوه بر مقام فتوی و مرجعیّت ، در نشر فقه و حدیث و تربیت محدثان نیز نقش بزرگی داشته و بسیاری از بزرگان مالکی مثل سَحْنون * ، عون بن یوسف خزاعی ، خلیفه بن یزید، یحیی بن سلام ، ابوزکریّا حَفری ، عبدالمتعالی ، ابوسنان و قعنبی و دیگران از وی حدیث شنیده اند (عیاض بن موسی ، ص ۲۸؛مالکی ؛ابن فرحون ؛ابن حبّان ؛ابن حجرعسقلانی ؛ابن ماکولا؛ابن ابی حاتم ، همانجاها).
اثر
تنها اثر باقیمانده از بهلول کتابی در فقه مالکی است که می گویند شاگردان وی آن را تدوین کرده اند. او در این کتاب ، بیشتر به اقوال و نظریات سفیان ثوری توجه کرده است (مالکی ؛عیاض بن موسی ، همانجاها).
نظرات دیگر علما در مورد بهلول
درباره مقام علمی و درجه توثیق وی ، مُورّخان و ارباب جرح و تعدیل ، از معاصران و متأخّران ، نظر داده اند؛
از جمله ابوعبدالله اجذابی ، بهلول را از علمای بزرگ مغرب در عصر خود شمرده و گفته است که هر وقت مالک بهلول را می دید، می گفت بهلول عابد سرزمین مغرب است .
سحنون نیز وی را استاد و مقتدای خود دانسته است (مالکی ، ج ۱، ص ۲۰۲ـ ۲۰۳؛عیاض بن موسی ، ص ۲۸، ۳۶؛ابن فرحون ؛ابن حجرعسقلانی ، همانجاها).
از متأخّرین نیز ابن ابی حاتم و عقیلی وی را توثیق کرده اند (عیاض بن موسی ، ص ۲۸؛ابن حجرعسقلانی ، همانجا).
ابن حبان (همانجا) از وی یاد کرده است . ذهبی و ابن ابی حاتم و ابن حجرعسقلانی (همانجاها) می گویند که ابن معین درباره او اظهار عدم شناخت کرده است . نمونه های احادیث بهلول بن راشد در صحیح مسلم آورده شده است (مالکی ، ج ۱، ص ۲۰۱).
منابع :
(۱) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح والتعدیل ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۲) ابن حِبّان ، کتاب الثقات ، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳؛
(۳) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۴) ابن فرحون ، الدّیباج المذهب فی معرفه اعیان علماء المذهب ، چاپ مامون بن محیی الدین جنان ، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛
ابن قنفذ، الوفیات ، چاپ عادل نویهض ، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰، ابن ماکولا، الاکمال ، چاپ عبدالرحمان بن
(۵) یحیی معلمی یمانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقد الرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ۱۹۶۳ـ
(۶) ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۷) عیاض بن موسی ، تراجم اغلبیه ، چاپ محمد طالبی ، ( تونس ) ۱۹۶۸؛
(۸) عبدالله بن محمد مالکی ، کتاب ریاض النفوس ، چاپ بشیر بکوش ، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۳/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۳٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۴