از صحابه و فقهای بزرگ شیعه در نیمه اول قرن دوم . ابن حجرعَسقلانی نام او را حاتم و کنیه اش را ابوالقاسم نوشته است (ج ۲، ص ۱۰). سال تولدش معلوم نیست . وی از اصحاب برجسته و معتمد امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده و به گفته کشّی از جمله شش فقیه بزرگِ شیعه آن قرن است که در نشر فقه و معالم شیعه بسیار مؤثر بوده اند. این شش نفر را «افقه الاوّلین » نامیده اند (کشّی ، ص ۲۳۸؛ نوری ، ج ۳، ص ۷۵۷) که طبقه اولِ اصحاب اجماع * نیز شمرده می شوند. شیخ طوسی در رجال خود (ص ۱۰۹، ۱۵۸)، او را در گروه اصحاب بزرگِ هر دو امام آورده است . همچنین روایاتی از امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام در ستایش از برید و چند تن دیگر نقل شده است .
در این روایات ، از آنان به احیاکنندگانِ آثار نبوت ، نگهبانانِ دین ، اُمَنای خداوند بر حلال و حرام (کشّی ، ص ۱۳۷)، محبوبترین کسان نزد امام صادق علیه السلام ، بشارت داده شدگانِ به بهشت و حواریّون امام باقر و امام صادق علیهماالسلام تعبیر شده است (علامه حلّی ، ص ۲۶ـ۲۷؛ امین ، ج ۳، ص ۵۵۸). ابن حجرعسقلانی در لسان المیزان (ج ۲، ص ۱۰) به مقام او نزد ائمه شیعه علیهم السلام اشاره کرده است .
ابن غَضائری کتاب او را، که علی بن عُقْبه را ویِ آن بوده ، دیده است (خوئی ، ج ۳، ص ۲۸۵). وی از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بدون واسطه و گاهی به واسطه محمدبن مسلم روایت می کند، همچنانکه شمار زیادی از محدّثان از او حدیث نقل کرده اند. ۲۰۶ روایت از او در کتب شیعه ثبت است (خوئی ، ج ۳، ص ۲۹۰ـ۲۹۱). نجاشّی تاریخ مرگش را در زمان زندگی امام صادق علیه السلام ، یعنی پیش از ۱۴۸، نوشته و از قول ابن فضال سال ۱۵۰ را نقل کرده است (تستری ، ج ۲، ص ۲۸۱). برخی همین سال ۱۵۰ را، با توجه به چند قرینه ، صحیح می دانند (همان ، ج ۲، ص ۲۸۲؛ نجاشّی ، ص ۱۱۲؛ علامه حلّی ، ص ۲۷).
کشّی سه روایت هم در نکوهش او نقل کرده است که علمای بزرگِ رجال آن را پاسخ داده و نپذیرفته اند؛ زیرا، علاوه بر وجود راویان غیر ثقه در سلسله اِسنادِ این روایات ، نشانه های تقیّه نیز در این نکوهش دیده می شود. مؤلفان تنفیح المقال ، اعیان الشیعه و معجم رجال الحدیث در این باره بتفصیل بحث کرده اند (مامقانی ، ج ۱، ص ۱۶۶؛ خوئی ، ج ۳، ص ۲۸۸ـ۲۹۰؛ امین ، ج ۳، ص ۵۵۹).
منابع :
(۱) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۲) محمدبن علی اردبیلی ، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطّرق و الاسناد ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ذیل «بریدبن معویه »؛
(۳) محسن امین ، اعیان الشیعه ، چاپ حسن امین ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۴) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، قم ۱۴۱۰؛
(۵) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۶) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
(۷) حسن بن یوسف علامه حلّی ، رجال العلامه الحلّی ، چاپ محمد صادق بحرالعلوم ، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛
(۸) محمدبن عمرکشّی ، اختیار معرفه الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد ۱۳۴۸ ش ؛
(۹) عبدالله مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲؛
(۱۰) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنفّی الشیعه المشتهربرجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم ۱۴۰۷؛
(۱۱) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل ، ج ۳، چاپ محمدرضا نوری نجفی ، تهران ۱۳۲۱٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
