خضربن محمد، ملقب به نجم‌الدین، متکلم و فقیه شیعىِ قرن نهم. از تاریخ دقیق تولد او اطلاعى در دست نیست. اصل وى از حبلرود، دهستانى در فیروزکوه، بوده و ظاهرآ پدرش، شمس‌الدین محمدبن على رازى، از علما بوده است. خود او از عالمان دوره شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول صفوى و معاصر علامه دوانى بوده و در منابع، جامع بیشتر علوم زمانه خود دانسته شده است (افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۲۳۶ـ ۲۳۷؛امین، ج ۶، ص ۳۲۳). حرّ عاملى (ج ۲، ص۱۱۰) علم و اعتقاد وى را ستوده است.
حبلرودى در شیراز از شمس‌الدین‌محمد، فرزند میرسید شریف جرجانى، علوم معقول را فرا گرفت و تا حدود ۸۲۸ نزد وى ماند (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۶، ص ۳۳)، سپس عازم عراق شد (افندی‌اصفهانى، ص۲۳۶؛خوانسارى، ج۳، ص۲۶۲). وى مدتى نزد علماى حلّه تلمذ کرد، سپس به نجف رفت و تا پایان عمر در آنجا به تألیف و تدریس پرداخت. او کتابدار (خازن) کتابخانه حرم امام على علیه‌السلام بود (رجوع کنید به کنتورى، ص ۱۴۵؛امین، همانجا).
رحلت
حبلرودى در نجف وفات یافت و در همانجا به خاک سپرده شد (امینى، ج ۱، ص ۳۸۶ـ ۳۸۷). تاریخ دقیق وفات وى در منابع نیامده، اما براساس سال تألیف برخى آثارش، احتمالا بعد از ۸۳۹ درگذشته است (رجوع کنید به ادامه مقاله). بغدادى (ج۱، ستون ۳۴۶) وفات او را حدود ۸۵۰ دانسته است.
آثار
از حبلرودى آثارى برجاى مانده که از جمله آنهاست :
۱)کاشف الحقایق فى شرح درّه المنطق، در شرح کتاب درّه المنطق. شمس‌الدین محمد جرجانى کتاب کبرى، نوشته پدرش میرسیدشریف جرجانى، را از فارسى به عربى ترجمه کرد و آن را درّهالمنطق نامید. کاشف‌الحقایق، به گفته خود حبلرودى، اولین تألیف اوست. وى آن را به درخواست شیخ محمدبن تاج‌الدین حاج خلیفه نوشته و در ۸۲۳ تألیف آن را به پایان رسانده است (افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۲۳۸).
۲) جامع الدقائق، در شرح رساله غره المنطق شمس‌الدین محمد جرجانى. غرهالمنطق ترجمه عربى کتاب صغرى، اثر میرسیدشریف جرجانى، است. حبلرودى این شرح را در زمان حیات مؤلف، پیش از ۸۳۸، نوشته است (همانجا؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۵، ص ۵۲). افندى اصفهانى (همانجا) نسخه‌اى از این دو شرح را که در ۸۵۷ نوشته شده در سارى دیده است (نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، همانجا). حبلرودى در انتهاى جامع‌الدقائق از تألیف دیگر خود با عنوان کتاب القوانین نام برده که ظاهرآ آن نیز در حوزه منطق بوده است (رجوع کنید به افندى اصفهانى؛
امین، همانجاها).
۳) التحقیق المبین، شرح نهج‌المسترشدین فى اصول‌الدین تألیف علامه حلّى، که حبلرودى آن را در ۸۲۸، پس از مفارقت از، شمس‌الدین محمد، در حلّه تألیف نمود (افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۲۳۷؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۴۸۴).
۴) جامع الاصول فى شرح رساله الفصول یا شرح الفصول، در شرح رساله الفصول خواجه نصیرالدین طوسى در کلام. اصل کتاب طوسى به‌فارسى (سی‌فصل) است. محمدبن على جرجانى آن را به عربى برگرداند و حبلرودى آن را شرح کرد. وى تألیف این کتاب را، که شرح مزجى است، در کربلا آغاز نمود و در ۸۳۴ در مشهد به پایان رساند (افندى اصفهانى؛امین، همانجاها؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۵، ص ۴۱). کنتورى (ص ۱۵۱)، ظاهرآ به اشتباه، سال اتمام تألیف کتاب را ۸۶۱ ذکر کرده است.
۵) جامع الدرر، شرحى مبسوط بر باب حادى عشر علامه حلّى در کلام. حبلرودى در ۸۳۶ این اثر را تلخیص کرد و آن را مفتاح الغرر نامید (افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۲۳۷؛کنتورى، ص ۳۲۶؛خوانسارى، همانجا؛آقابزرگ طهرانى، ۱۳۶۲ش، ص ۵۵؛براى نسخ خطى رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۵، ص ۵۱).
۶) حقائق العرفان فى خلاصه الاصول و المیزان (افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۲۳۷ـ۲۳۸؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۷، ص ۳۴ـ۳۵).
۷) تحفه المتقین فى اصول‌الدین، که در ۸۳۸ آن را تألیف نمود (افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۲۳۷؛امین، همانجا؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۴۶۵).
۸) التوضیح الانور بالحجج الوارده لدفع شُبَه الاعور، که ردیه‌ای‌است‌بر کتاب یوسف‌بن‌مخزوم واسطی‌اعور. واسطى اعور کتاب خود، رسالهالمعارضه فی‌الرد علی‌الرافضه، را در رد مذهب تشیع در سال ۷۰۰ تألیف کرده بود. حبلرودى در ۸۳۹ از تألیف التوضیح الانور فراغت یافت. شمس‌الدین محمد مهبلى حلّى نیز کتاب الانوار البدریه فى رّد شبه‌القدریه را در ۸۴۰ در رد کتاب واسطى نوشت. در منابع هر دو شرح ستوده شده، اما شرح حبلرودى کامل‌تر و نیکوتر از کتاب دیگر دانسته شده است (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۲۳۸؛امین، همانجا؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۴۹۱). گفتنى است کنتورى (ص ۱۴۵ـ۱۴۶)، احتمالابه سبب شباهت موضوع و نزدیکى زمان تألیف این دو کتاب، بین آنها خلط کرده است (در این‌باره رجوع کنید به امین، همانجا).
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ علی‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه: الضیاء اللامع فى القرن التاسع، چاپ علی‌نقى منزوى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۳) عبداللّه‌بن عیسى افندى اصفهانى، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم ۱۴۰۱ـ؛
(۴) امین؛
(۵) محمدهادى امینى، معجم رجال الفکر و الادب فى النجف خلال الف عام، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۶) اسماعیل بغدادى، هدیه العارفین، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵؛
(۷) محمدبن حسن حرّ عاملى، امل الآمل، چاپ احمد حسینى، بغداد ( ۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛
(۸) خوانسارى؛
(۹) اعجاز حسین‌بن محمدقلى کنتورى، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الأسفار، قم ۱۴۰۹٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲