زندگینامه شیخ احمد جامی (ژنده پیل)قسمت اخر

نفوذ شیخ در هند:

نفوذ شیخ احمد بوسیله بازماندگانش بهندوستان هم رسیده و در آن سرزمین نیز قرنها وى را اعتبارى کامل بخشیده است. از جهت تاریخى هنوز درست روشن نیست که کى و از چه راه رابطه خاندان احمد با هندوستان آغاز گردیده. تنها روایت قدیم دراین‏باره همان شرح خواندنى و جالب توجهى است که ابن بطوطه در خصوص شهاب الدین نوشته که در بالا یاد شد. ولى خویشاوندى شاهان مغولى هند با دودمان احمد از نظر تاریخى بستگى باین شهاب الدین ندارد، از محتویات کتاب همایون‏نامه تألیف گلبدن بگم خواهر شاه ناصر الدین همایون و پاره‏اى از اشارات مورخینى مانند ابو الفضل‏ علّامى در اکبرنامه و میر معصوم بهکرى در تاریخ سند چنین بر مى‏آید که ماهم- بگم زن به ابرو و مادر همایون و همچنین حمیده بانو ملقب بمریم مکانى که زن همایون و مادر اکبر بوده، هر دو از نسل شیخ احمد بوده‏اند و باین ترتیب نسبت هر دو پادشاه نامدار تیمورى هند یعنى همایون و اکبر از سوى مادر بوى مى‏رسد[۱].

همایون در سال ۹۵۰ هجرى در جنگى با شیرشاه افغانى شکست یافت و به ایران گریخت و چندى آواره شهرها بود. در خراسان به زیارت تربت شیخ جام شتافت و دو بیتى زیر را بر روى مرمر دور مزار شیخ نگاشت:[۲]

اى رحمت تو عذرپذیر همه کس‏ ظاهر بجناب تو ضمیر همه کس‏
درگاه تو قبله‏گاه همه خلق (؟) لطفت به کرشمه دستگیر همه کس‏

سرگشته بادیه بى‏ سرانجامى محمد همایون ۱۴ شوال سنه ۹۵۱

انتساب همایون و اکبر به خاندان شیخ احمد جام در آغاز این قرن هنوز جاى تردید بود ولى امروز دیگر بحث دراین‏باره پایان یافته و درستى این انتساب پذیرفته شده است. در چاپ نخستین دائره المعارف اسلام ذیل مقاله «همایون» حمیده بانو زن همایون و مادر اکبر از دودمان شیخ جام خوانده شده است و در چاپ جدید نویسنده مقاله «اکبر» بهمین اکتفا کرده که مى‏نویسد حمیده بانو مادر اکبر ایرانى بود.

دیگر از مشاهیرى که از پشت شیخ احمد در هندوستان برخاسته‏اند یکى شاهزاده محمد دارا شکوه برادر اورنگ زیب و مؤلف سفینه الاولیاء و مجمع البحرین و حسنات العارفین و نادر الکائنات است که در ۱۰۶۹ هجرى کشته شد. دیگر شاعرى با تخلص هجرى مى‏باشد که بداونى او را در شمار شاعران‏ عهد اکبر آورده مى‏گوید که وى دیوانى مشتمل بر پنج هزار بیت تألیف کرده است‏[۳]. یک نسخه خطى از این دیوان در کتابخانه دیوان هند موجود و محفوظ مى‏باشد[۴].

منابع آگاهى از شیخ احمد جام‏

قدیم‏ترین نویسندگانى که از شیخ احمد یادى کرده‏اند بترتیب تاریخى عبارتند از[۵]:

۱- سیف بن محمد بن یعقوب هروى در تاریخ‏نامه هرات که آن را میان سالهاى ۷۱۸ و ۷۲۲ هجرى نوشته و در چند جا بمناسبات تاریخى از اعقاب احمد نام برده است‏[۶].

۲- حمد اللّه مستوفى قزوینى در تاریخ گزیده و نزهه القلوب بذکر نام و لقب و مدفن او اکتفا کرده و نخستین کسى مى‏باشد که لقب ژنده‏پیل را آورده است‏[۷].

۳- فصیحى خوافى در مجمل خود اطلاعاتى درباره احمد و خاندان او بدست مى‏دهد. متأسفانه نگارنده به نسخه‏هاى خطى این کتاب دسترس نیافتم ولى آن را با عطف به یادداشت علامه قزوینى در حاشیه ص ۳۱۷ کتاب شدّ الازار جزو منابع مى‏آورم.[۸]

۴- ابن بطوطه دو بار از شیخ احمد یاد کرده یکى هنگام عبور از جام که داستان سبب توبه شیخ را نوشته و دیگر در هندوستان در ذکر شهاب الدین جامى بشرحى که گذشت‏[۹].

۵- امیر على‏شیر نوائى در مجالس النفائس (تألیف به سال ۸۹۶) یکى از نبیرگان احمد را نام برده و یک بیت از اشعار او نقل کرده است‏[۱۰].

۶- دولتشاه سمرقندى در ضمن شرح احوال شاه قاسم انوار از ارادت او نسبت بشیخ احمد سخن رانده و چند بیت نیز بدین مناسبت از او نقل نموده است‏[۱۱].

۷- نخستین کتابى که مقاله مفصل‏ترى درباره شیخ دارد نفحات الانس مولانا عبد الرحمن جامى است. مطالب این مقاله تماما از کتاب مقامات که ذکر آن بتفصیل بیاید و خلاصه المقامات تألیف خواجه ابو المکارم علاء الملک جامى گرفته شده و شامل چندین حکایت از کرامات ژنده‏پیل مى‏باشد. علاوه بر این مقاله در چند موضع دیگر کتاب نیز بمناسبت سخنى از شیخ رفته است‏[۱۲].

۸- روضات الجنات فى اوصاف مدینه هرات تألیف معین الدین محمد زمچى اسفزارى در سال‏هاى ۸۹۷ تا ۸۹۹ هجرى شرح حال شیخ احمد را بالنسبه مفصل با نقل چند حکایت خاصه از اوان روزگار شیخ آورده و پیداست که از کتاب مقامات و نفحات الانس جامى استفاده برده است (چاپ دانشگاه طهران بخش یکم ص ۲۳۰- ۲۳۵). علاوه بر این در وصف زین الدین ابو بکر تایبادى‏ (ص ۲۲۶) و شرح نسب شمس الدین محمد قاضى القضاه (ص ۲۱۶) ذکرى از شیخ احمد آورده و در موضع دیگر این دو بیت را از او نقل کرده است (ص ۳۲۳):

خوش باش که در ازل بپرداخته‏اند کار من و تو بى‏من و تو ساخته‏اند
شطرنج قضا و کعبتین تقدیر نرد من و تو بى‏من و تو باخته‏اند

۹- مجالس العشاق، که بقولى نوشته سلطان حسین بن سلطان منصور بن بایقرا (متوفى در ۹۱۱ هجرى) و بقول دیگر تألیف کمال الدین حسین گازر گاهى (متوفى در ۹۳۰) مى‏باشد، برسم خویش مقاله‏اى مشتمل بر داستان عشق شیخ احمد نسبت به پسر امیر انر از سرداران سنجر آورده که تماما ساختگى است. درباره روابط سلطان سنجر با شیخ احمد و دوستى امیر انر با او مطالبى در این کتاب هست که شاید خالى از فائده تاریخى نباشد. این کتاب قدیم‏ترین منبعى مى‏باشد که اشعارى از شیخ احمد نقل کرده است‏[۱۳].

۱۰- در کتاب مزارات کرمان از آثار نیمه اول سده دهم از رابطه معنوى زاهدى بنام بابا ابراهیم گرمسیرى با شیخ احمد یاد شده است‏[۱۴].

۱۱- حبیب السیر احوال شیخ را باختصار بیان کرده و در جاهاى مختلف نیز گاه بمناسبتى از فرزندان و اخلاف او نام برده است‏[۱۵].

۱۲- قاضى نور اللّه شوشترى درباره شیخ احمد و جدّ بزرگ او جریر بن عبد اللّه بجلى هریک مقاله‏اى آورده و کوشیده که شیعى بودن آنان را ثابت کند[۱۶].

۱۳- امین احمد رازى در هفت اقلیم (تألیف به سال ۱۰۲۸ هجرى) اطلاعات‏

مقامات ژنده پیل، مقدمه، ص: ۷۰

مختصرى راجع بشیخ نقل کرده و چند بیت از اشعار او را براى نمونه آورده که شاید منابع متأخر از آن رونویس کرده‏اند[۱۷].

۱۴- حاجى خلیفه پنج کتاب از آثار شیخ را نام مى‏برد و هربار سال وفات او را ذکر مى‏کند[۱۸].

۱۵- سفینه الاولیاء تألیف دارا شکوه به سال ۱۰۴۹ هجرى نیز مشتمل بر شرح حال مختصر احمد است و تازه‏اى ندارد[۱۹].

۱۶- آتشکده آذر که میان سالهاى ۱۱۷۴ تا ۱۱۹۳ هجرى نوشته شده حاوى توضیحى کوتاه راجع به زندگانى شیخ است و سه رباعى تازه از او نقل مى‏ کند[۲۰].

۱۷- صحف ابراهیم تألیف على ابراهیم خان خلیل در سال ۱۲۰۵ هجرى که تذکره بسیار مفصلى است از شعراى فارسى زبان، همان مطالب گذشتگان را مختصرا تکرار مى‏ کند[۲۱].

۱۸- روضات الجنات مطالب خود را از مجالس المؤمنین برداشته است‏[۲۲].

۱۹ و ۲۰- مجمع الفصحاء و ریاض العارفین هر دو شامل سرگذشت کوتاه شیخ و نمونه‏هائى از شعر او مى‏باشد[۲۳].

۲۱- محمد حسن خان صنیع الدوله در جلد چهارم مرآه البلدان (چاپ طهران ۱۲۹۷ هجرى ص ۹۲) مختصرى از احوال شیخ را از خلاصه المقامات نقل‏ کرده است، آنچه در این کتاب تازه و قابل استفاده مى‏باشد شرحى است که مؤلف در باب وضع گنبد و بقعه شیخ و مسجد و خانقاه تربت جام نگاشته و تاریخ تخریب‏ها و مرمت‏هائى را که بقعه و بارگاه شیخ در طى قرون متوالى بدان دچار گشته یکایک یاد کرده است.

۲۲- طرائق الحقائق تألیف میرزا معصوم نایب الصدر در سال ۱۳۱۸ هجرى آخرین منبعى است که اصالت دارد و درباره شیخ احمد و خاندان او مطالبى نوشته است‏[۲۴] مطالبى که نویسندگان متأخر در کتب یا مقالات خود آورده‏اند سراسر اقتباس از منابع قدیمه است و تحقیق مستقل و نکته تازه‏اى ندارد.

علاوه بر این‏ها باید از رساله دیگرى نیز نام برد که از حیث اهمیت بر اکثر یا همه آنها برترى دارد و آن نوشته‏ایست ضمیمه نسخه موجود کتاب مقامات. از این رساله در ضمن بحث از کتاب مقامات و نسخه اساس این کتاب گفتگو خواهیم کرد.

منابع غربى:

اطلاع اروپائیان از شیخ احمد و نوشته‏هایشان درباره او بوسیله سیاحان از ابتداى قرن نوزدهم آغاز گردیده است. فریزر) resarF .B .J (در سالهاى ۱۸۲۱ و ۱۸۲۲ سفرى بخراسان نموده و جام را دیده و در سفرنامه خویش از شیخ سخن رانده است‏[۲۵]. پس از او کنلى) yllonoC (در ۱۸۳۰ و سپس نیکلا دو خانیکف) ffokinahK ed salociN (در ۱۸۵۸ و ییت) etaY .E .C (در ۱۸۹۴ جام را دیده و راجع بشیخ احمد همان مطالبى را که در منابع فارسى آمده است نقل نموده‏اند. نى الیاس) sailE yeN (در ۱۸۹۷ رباعى شاه ناصر الدین همایون را که شرحش گذشت با ترجمه انگلیسى آن در مجله انجمن همایونى آسیائى‏  SARJ(چاپ کرد. سپس هرمان اته) ehtE .H (در کتاب معروف اساس فقه اللغه ایرانى مختصرى راجع به زندگانى احمد نوشته و صورت تألیفات او را آورده است‏[۲۶]. این در حقیقت نخستین گزارش درباره شیخ احمد است در یکى از کتب علمى اروپائیان. ارنست دیتز) ztiD tsnrE (در ۱۹۱۸ در ضمن کتابى که راجع به ابنیه تاریخى خراسان نوشته با استفاده از منابع سابق چند سطرى هم در باب زندگانى و کتب احمد آورده است ولى اهمیت کتاب او در اطلاعاتى است که از وضع مسجد و خانقاه مجاور مزار شیخ بدست مى‏دهد که باین تفصیل و دقت با عکسهاى نفیس در هیچ کتاب دیگرى نیست‏[۲۷].

نخستین مقاله علمى مفصل را در این خصوص دانشمند روسى ولادیمیر ایوانف به سال ۱۹۱۷ درSARJ بعنوان مقدمه بر کتاب خلاصه المقامات که خود او نسخه آن را در ۱۹۱۵ در بخارا یافته بود منتشر ساخت‏[۲۸]. آخرین و کاملترین تحقیق اروپائیان درباره ژنده‏پیل مقاله دقیق استادانه‏ایست که فریتز مایر) reieM .F (در ۱۹۴۳ در مجله انجمن خاورشناسان آلمان) GMDZ (انتشار داده است. هدف این مقاله تحقیق درباره منابع نفحات الانس بوده و قسمت اعظم آن اختصاص بتطبیق نفحات الانس با مقامات و خلاصه المقامات دارد و استاد مایر بمناسبت موضوع و براى شناساندن کتاب مقامات باختصار نیز از زندگانى و آثار شیخ احمد بحث کرده است‏[۲۹]. محرک وى در نوشتن مقاله مزبور کشف‏ نسخه کاملى از مقامات تألیف محمد غزنوى یعنى متن کتاب حاضر بود که اینک ما بدان مى‏پردازیم.

کتاب مقامات‏

نسخه کامل منحصر بفرد این کتاب را استاد هلموت ریتر در مجموعه نافذ پاشا در استانبول کشف نمود. این نسخه داراى ۱۵۶ ورق است و در ماه رجب ۸۲۵ هجرى کتابت یافته. خط آن نستعلیق متوسط و هر صفحه‏اش داراى ۱۷ سطر است. در آغاز نسخه رساله سمرقندیه از تألیفات شیخ احمد قرار دارد، سپس از ورق‏ b 38 تاb 132 اختصاص بمقامات تألیف محمد غزنوى دارد و بیست و چهار ورق اخیر آن نیز مشتمل بر دو رساله مختلف از یکى از فرزندان و یکى از اعقاب شیخ و مجددا جزئى از رساله سمرقندیه مى ‏باشد.

هرچند خط این نسخه بدون دشوارى خوانده مى‏شود ولى پاره‏اى از لغات بواسطه محو شدن جوهر یا سوراخ شدن کاغذ یا گاهى کم دقتى کاتب در رونویسى و نقطه‏گذارى خوانا نیست. گاهى کلمه واحد در جاهاى مختلف با املاى مختلف نوشته شده مانند سارقچه و سارغچه (ص ۱۵۷)، امقان، امعان و امغان در صفحه ۶۳ و ۶۶ و ۱۲۲ و ۱۵۳ (اسم محلى است)، صاغو در صفحه ۵۷ و صاغون صفحه ۱۰۵ (اسم جائى است). گاهى نیز یک یا چند لغت و جمله از قلم کاتب افتاده است مانند صفحه ۱۳۶ سطر ۴ و در صفحه ۱۵۸ سطر ۲ و در صفحه ۱۸۴ سطر ۱۰٫

مؤلف مقامات:

مؤلف مقامات خواجه سدید الدین محمد بن موسى بن یعقوب غزنوى از امامان غزنه بوده و مکتبى و شاگردانى داشته است. تولد وى باید در اوائل سده ششم هجرى بوده باشد. وى شرح نخستین برخورد خویش را با ژنده‏پیل در مقدمه کتاب مقامات آورده است. او با گروهى از یاران خویش براى‏ زیارت حج به مکه مى‏رفت. چون بجام رسیدند غزنوى با خود اندیشید که بروم و شیخ احمد را که این‏قدر آوازه او در همه سوى پیچیده است دیدن کنم. چون داخل خانقاه شد یکى از پسران احمد وعظ مى‏گفت. در این مجلس غزنوى کراماتى مشاهده کرد و وجود شیخ چندان در او نفوذ کرد که دست از سفر مکه بداشت و مقیم خانقاه شد و شاگردى احمد برگزید. پس از آن هفت بار به غزنه رفت ولى هربار به نزد شیخ بازگشت چون در هیچ جاى آرام نمى‏یافت. اطلاعات ما از حیات محمد غزنوى بسیار اندک است. از روایات کتاب مقامات برمى‏آید که وى یک‏بار سخت مریض شد و به دعاى شیخ شفا یافت (حکایت ۳۲). وقتى قصد رفتن به غزنه را داشت، ولى شیخ به او رخصت نداد. محمد غزنوى دچار چشم دردى سخت شد که دو سال ادامه یافت و سرانجام به دعاى احمد بهبود یافت (حکایت ۳۵).

وى برادرى داشت که یک‏بار بدست افغانان اسیر گردید (حکایت ۱۲۳). تاریخ تولد و وفات وى معلوم نیست وى از بحثى که درباره تاریخ تألیف کتاب مقامات ذیلا مى‏آید این نتیجه حاصل مى‏شود که وى باید عمرى دراز یافته و شاید نزدیک بصد سال زیسته باشد.

منابع گم‏شده:

کتاب مقامات تألیف محمد غزنوى یعنى متن حاضر، هرچند بزرگ‏ترین و شاید مهم‏ترین تألیف درباره احمد جام است ولى یگانه اثر منحصر بفرد نیست.

۱- نخستین کتاب در شرح حال و مقامات شیخ ژنده‏پیل باید تألیفى بوده باشد بقلم امام رضى الدین على بن ابراهیم الیاس تایبادى که امروز در دست نیست. محمد غزنوى مى‏نویسد: «دیگر این کرامت‏ها خواجه امام رضى الدین جمال اسلام على بن ابراهیم الیاس تایبادى رحمه اللّه علیه روایت کرده و آن را سه مرتبه نهاده: اول آنچه از شیخ الاسلام شنیده است و دیگر آنچه خود دیده است و سه دیگر آنچه از یاران معتمد و ائمه متدیّن شنیده به روایت …» (شماره ۱۷۳). محمد غزنوى از این منبع در تألیف خویش استفاده نموده ولى بجز همان نقل قول شیخ که «او گفت پیش از آنکه توبه کردم …» (ص ۱۹۸) معلوم نیست که دیگر کدام حکایات از این منبع گرفته شده است.

۲- دیگر از منابع مفقوده کتابى است با عنوان «مقامات تألیف شیخ احمدترخستانى». بقول نویسنده خلاصه المقامات این ترخستانى ابو سعید ابو الخیر را دیده و خود از اقطاب روزگار بوده، سپس به خدمت شیخ جام رسیده و کراماتى را که از او در زمان حیات و پس از مرگ دیده جمع و تدوین کرده است. از این شخص در مقامات محمد غزنوى ذکرى نیست.

۳- سدیگر کتابى بوده تألیف درویش على بوزجانى در ۹۲۹ هجرى که خانیکف شخصا نسخه آن را دیده است. مطالب این کتاب قطعا اقتباس از مقامات محمد غزنوى و خلاصه المقامات بوده و گمان نمى‏رود که مشتمل بر نکته تازه‏اى بوده است.

۴- چهارم تاج الدین محمود بوزجانى مى‏باشد که نیز کتابى نوشته بوده و در خلاصه المقامات از آن نام برده شده است.

۵- پنجم کتاب خلاصه المقامات تألیف خواجه ابو المکارم بن علاء الملک جامى است که بعد از مقامات محمد غزنوى مهم‏ترین مأخذ درباره زندگانى و آثار شیخ احمد جام مى‏باشد که بدست ما رسیده است. مؤلف خلاصه المقامات یکى از اعقاب شیخ احمد بوده و در نفحات الانس آنجا که سخن از شمس الدین محمد کوسوى مى‏رود یاد شده است‏[۳۱]. وى خلاصه المقامات را در سال ۸۴۰ هجرى تألیف نموده و چنانکه عنوان کتاب نیز دلالت مى‏کند مقامات تألیف محمد غزنوى را در آن خلاصه کرده است. ولى وى علاوه بر مقامات محمد غزنوى بمنابع گمشده سابق الذکر هم دسترسى داشته و لهذا گاهى حاوى اطلاعاتى مفصل و دقیق است که در کتاب حاضر وجود ندارد. حسن دیگر این تألیف آنست که تا حدى منظم و مبوّب است و اطلاعات راجع به خاندان و فرزندان شیخ در آن کامل‏تر و دقیق‏تر مى‏باشد. مولانا عبد الرحمن جامى در تألیف‏ نفحات الانس علاوه بر مقامات محمد غزنوى از این کتاب هم استفاده کرده ولى از ذکر آن خوددارى ورزیده است.

نسخه‏اى از خلاصه المقامات را چنانکه پیشتر نیز گذشت، خاورشناس روسى ایوانف، در بخارا یافت و آن را در مجله انجمن همایونى آسیائى انگلستان به سال ۱۹۱۷ با مقدمه‏اى بزبان انگلیسى بچاپ رسانید. این نسخه ناقص و چاپ آن نیز پر از خطا و اشتباه است. وى بعدها نسخه دیگرى از همین کتاب را در کتابخانه انجمن همایونى آسیائى بنگال پیدا کرد و شرح آن را در مقاله‏اى در مجله انجمن آسیائى انگلستان به سال ۱۹۲۲ درج نمود[۳۲].

دو رساله ضمیمه مقامات:

نسخه مقامات تألیف محمد غزنوى که اینک بچاپ مى‏رسد علاوه بر رساله سمرقندیه که مجموعه‏اى از جوابهاى شیخ احمد به چند پرسش است داراى دو فصل یا مقاله ضمیمه مى‏باشد که چون به‏منزله تکمله مقامات محسوب مى‏گردد آنها را بچاپ مى‏رسانم.

نخست رساله کوچکى است تألیف کوچک‏ترین پسر شیخ احمد یعنى شهاب الدین اسماعیل. وى در این رساله کوشیده است از راه چند دلیل معقول و منطقى بزرگوارى پدرش شیخ احمد را براى کسانى که معتقد بکرامات نبودند ثابت کند. ظاهرا پیروان احمد را بیشتر مردمى خوش‏باور و ساده تشکیل مى‏دادند و از چندین حکایت موجود در مقامات برمى‏آید که شیخ در تمام دوران زندگانیش با طبقه‏اى از مخالفین که غالبا علما و فقها و اهل فهم و دانش بودند و به‏آسانى زیر بار اصول و مبانى صوفیانه و روایات گروه پیروان دلداده نمى‏رفتند در نبرد بوده است. شهاب الدین اسماعیل پسر او در این رساله باین گروه مردم پاسخ مى‏دهد و تألیفات شیخ را با وجود بمکتب نرفتن و درس نیاموختن و تربیت‏ فرزندانى برومند را که هریک در روزگار خویش امامى و پیشوائى هستند معجز حقیقى شیخ و دلیل بر بزرگى او مى‏شمرد. این رساله را مولانا عبد الرحمن جامى نیز دیده و از آن در تألیف نفحات الانس استفاده کرده است (رجوع شود به جدول تطبیقى که استاد مایر در مقاله خود آورده است). تاریخ تألیف البته قرن ششم است و تقریبا در یک زمان با کتاب مقامات بوجود آمده است.

ضمیمه دوم رساله یا مقاله‏ایست در شرح کراماتى که پس از وفات شیخ الاسلام بروز کرده است، از قبیل معالجه بیمارى معتقد یا هلاک دشمنى بزرگ که قصد آزار فرزندان یا اعقاب شیخ را داشته است یا بخواب اشخاص آمدن و آنان را از امور مخفیه خبر دادن و امثال آن.

تاریخ تألیف این مقاله بحکم دو موضع کتاب باید در حدود ۷۵۱- ۷۵۲ باشد (رک: حکایت ۱۱، ص ۳۱۲). ولى در یکجا نیز چنین آمده است: «آن چنان بود که برادرم عماد الدین رحمه اللّه علیه بعد از وفات شیخ الاسلام به چند سال به دیه استاد رفته بود» (حکایت ۴، ص ۲۹۹). مى‏دانیم که عماد الدین نام یکى از پسران شیخ است و ذکر «بعد از وفات شیخ الاسلام به چند سال» نشان مى‏دهد که مقصود فرزند شیخ است نه کسى از نوادگان او. بنابراین رساله مزبور اثر قلم دو تن یا بیشتر در زمانهاى متفاوت است. شاید جزئى که پسر شیخ نوشته دنباله همان رساله نخستین است و مؤلف آن شهاب الدین اسماعیل مى‏باشد. به‏هرحال مقاله‏ایست که در حقیقت تتمه مقامات محسوب مى‏شود.

رساله سمرقندیه:

پیش از این گذشت که رساله سمرقندیه مجموعه‏ایست از مکاتیب شیخ احمد در پاسخ به پرسش‏هائى که از اطراف خاصه از سمرقند بدو رسیده است. مجموعه حاضر که کتاب مقامات جزئى از آنست با رساله سمرقندیه آغاز مى‏گردد، ولى اول آن افتاده یعنى آنچه از رساله سمرقندیه در این مخطوطه آمده ناقص است. ولى خاتمه رساله نیز ناقص مى‏باشد. پیش از آنکه رساله مزبور پایان یابد کتاب مقامات آغاز شده است. یک جزء از رساله سمرقندیه که در اول مخطوطه آمده پس از پایان یافتن مقامات دوباره نقل گردیده است. من با تطبیق این دو جزء آنچه را از این رساله موجود است در خاتمه کتاب حاضر بچاپ مى‏رسانم و گمان مى‏کنم فایده آن کمتر از خود کتاب مقامات نباشد.[۳۳]

مقامات ژنده پیل// سدید الدین محمد غزنوى



[۱] ( ۱)- همایون‏نامه تألیف گلبدن بگم. متن فارسى با ترجمه انگلیسى و توضیحات ازettennA egdireveB .S لندن ۱۹۰۲٫

[۲] ( ۲)- بنقل از مجله انجمن همایونى آسیائى)SARJ ( سال ۱۸۹۷، ص ۴۷٫

[۳] ( ۱)- منتخب التواریخ، ج سیم ص ۳۸۶، چاپ کلکته ۱۸۹۶ میلادى.

[۴] ( ۲)- فهرست نسخ خطى کتابخانه دیوان هند تألیف هرمان اته، ص ۷۹۳٫

[۵] ( ۳)- بعید نیست که این فهرست ناقص باشد و با کثرت کتب چاپ نشده فارسى هنوز بتوان منابع جدیدى پیدا کرد. اگر از خوانندگان کسى به چنین کتبى برخورد البته این فهرست را تکمیل خواهد نمود.

[۶] ( ۴)- تاریخ‏نامه هرات چاپ پرفسور محمد زبیر الصدیقى، کلکته ۱۹۴۴، ص ۳۹۷، ۴۳۷ تا ۴۳۹، ۶۹۱، ۷۷۲ تا ۷۷۳ و چند موضع دیگر.

[۷] ( ۵)- تاریخ گزیده ص ۷۹۲ و نزهه القلوب ص ۱۵۴٫

[۸] (*)- این کتاب بهمت جناب آقاى محمود فرخ در دو مجلد در سالهاى ۱۳۳۹- ۱۳۴۰ در مشهد بچاپ رسیده است و اخبار موجود در آنکه بیشتر مربوط به اخلاف شیخ احمد است در حواشى کتاب روضه الریاحین نقل گردیده است. آنچه درباره خود شیخ جام آورده است تازه نیست و نکته ناگفته‏اى ندارد.

[۹] ( ۱)- الرحله ج ۳ ص ۷۳ تا ۷۵ و ص ۲۹۳ و ۴۴۴، چاپ پاریس.

[۱۰] ( ۲)- مجالس النفائس، ص ۱۰۵ و ۲۸۰، چاپ آقاى على اصغر حکمت، طهران ۱۳۲۳ شمسى.

[۱۱] ( ۳)- تذکره- الشعراء، ص ۳۴۸ چاپ لیدن.

[۱۲] ( ۴)- نفحات الانس ص ۳۷۹، ۴۰۵، ۴۱۷، ۵۷۴، ۵۷۶، چاپ کلکته ۱۸۵۹ میلادى. استاد فریتز مایر در مقاله محققانه خویش که بعدا ذکر آن مى‏آید نفحات را با مقامات و خلاصه المقامات بدقت مقایسه کرده و جدولى از اقتباسات نفحات از دو منبع مذکور ترتیب داده است.

[۱۳] ( ۱)- نسخه خطى ایاصوفیا، شماره ۴۲۳۸، ورق ۶۰ تا ۶۳٫

[۱۴] ( ۲)- مزارات کرمان تألیف محرابى کرمانى ص ۷۰، چاپ هاشمى کرمانى، طهران ۱۳۳۰ شمسى.

[۱۵] ( ۳)- حبیب السیر ج ۲ ص ۳۲۳، چاپ طهران ۱۳۳۳ شمسى.

[۱۶] ( ۴)- مجالس المؤمنین ص ۱۰۲ و ۲۶۲، چاپ سنگى طهران ۱۲۶۸ هجرى قمرى.

[۱۷] ( ۱)- هفت اقلیم، نسخه دیوان هند ص ۲۶۰٫

[۱۸] ( ۲)- کشف الظنون، چاپ ۱۳۱۱ قمرى در مصر: ۱/ ۱۶۸ انیس اللابثین و سراج السائرین( بجاى انیس التائبین. سراج السائرین مى‏دانیم که کتابى مستقل است) ۱/ ۱۸۲ بحار الحقیقه ۱/ ۵۰۳ دیوان ۱/ ۵۵۵ رساله السمرقندى ۲/ ۴۸۶ مفتاح النجاه.

[۱۹] ( ۳)- فهرست اته، ص ۳۰۵٫

[۲۰] ( ۴)- آتشکده ص ۷۸ چاپ بمبى ۱۲۹۹ قمرى.

[۲۱] ( ۵)- نسخه خطى کتابخانه سلطنتى آلمان، شماره ۶۶۳ از فهرست پرچ)hcstreP (.

[۲۲] ( ۶)- روضات الجنات ص ۸۰ چاپ طهران ۱۳۰۶٫

[۲۳] ( ۷)- مجمع الفصحاء ۱/ ۶۷، چاپ ۱۲۹۵ قمرى/ ریاض العارفین ص ۵۱ چاپ ۱۳۱۶ شمسى.

[۲۴] ( ۱)- طرائق الحقائق ۲/ ۲۶۱، چاپ ۱۳۱۸ قمرى.

[۲۵] ( ۲)-

. ۱۸۲۲ sid 1821 nerhaJ ned ni nasaruhc ni dnu hcan esieR: resarF. B. J dnaB. negnubierhcseb esieR netsgithciw red kehtoilbiB eueN ni tztesreb? U 1829 ramieW. 495. S, 52

[۲۶] ( ۱)-

۱۹۰۴- ۱۸۹۵ grubssartS, 284. S 2 dnaB. eigololihP nehcsinarI red ssirdnurG

[۲۷] ( ۲)-

. ۱۹۱۸ nilreB, 80. S, I dnaB. rel? amkneduaB ehcsinasaruhC: zeiD tsnrE

[۲۸] ( ۳)-

. P, 1917 SARJ. m? aJ i damhA hkyahS fo eihpargoiB. A: wonavI. W 307- 291

[۲۹] ( ۴)-

ednuknelleuQ ruz dnu s’m? aG i- damhA eihpargoiB ruZ: reieM ztirF 67- 47. S, 1943, 97 dnaB, GMDZ. snu- l’ut? ahafaN s’im? aG nov

[۳۰] ( ۱)- آیا این خواجه امام ظهیر بیهقى همان دانشمند معروف مؤلف کتابهاى تتمه صوان الحکمه و تاریخ بیهق و آثار عدیده دیگر است یا شخصى گمنام، بحثى است که در این مختصر نمى‏گنجد.

بنظر نگارنده یکى بودن آن دو بعید نیست زیرا وصف« از مشاهیر علما و افراد حکما» مناسب شخصى گمنام نیست و بعلاوه در ضمن کتبى که یاقوت در معجم الادبا( چاپ مارگلیوث ج ۵ ص ۲۰۸) بحکیم و دانشمند معروف نسبت مى‏دهد( بنقل از کتاب مشارب التجارب خود امام ظهیر) عنوانهائى هست که مى‏تواند اسم کتابى در تفسیر قرآن باشد مانند: اسئله القرآن مع الاجوبه و اعجاز القرآن که نظائر آن را حاجى خلیفه بعنوان تفسیر قرآن نقل کرده است( رک بکشف الظنون ج ۱ ص ۱۰۰ و ۱۲۰ و ۳۰۲، چاپ مصر ۱۳۱۱ هجرى قمرى). و اینکه در مقامات نوشته« پس از سى و اند سال» بنظر من قاطع نیست و مى‏تواند ناشى از سهل‏انگارى محمد غزنوى در حساب دقیق و ضبط صحیح– وقایع باشد و بهر جهت این اظهار را نباید برهان خلل‏ناپذیر در رد این نظر شمرد و گفت دانشمند معروف صاحب تاریخ بیهق در ۵۶۵ هجرى قمرى در گذشته و حال آنکه امام ظهیر مذکور در مقامات محمد غزنوى در حدود ۵۷۰ نسبت بشیخ احمد ارادت یافته است.

[۳۱] ( ۱)- نفحات الانس جامى، چاپ ناساولیس، ص ۵۷۴٫

[۳۲] ( ۱)- فهرست نسخ خطى فارسى کتابخانه انجمن آسیائى بنگال، ج ۱، شماره ۲۴٫

[۳۳] سدید الدین محمد غزنوى، مقامات ژنده پیل، ۱جلد، شرکت انتشارات علمى فرهنگى – تهران، چاپ: سوم، ۱۳۸۴٫

زندگینامه شیخ احمد جامی (ژند پیل)قسمت اول

شیخ الاسلام ابو نصر احمد بن ابى الحسن بن احمد بن محمد النامقى الجامى ملقب و مشهور بژنده‏پیل (زنده‏پیل) احمد جام صوفى بزرگى است که حیات و آثارش تاکنون چندان مورد اعتنا قرار نگرفته و نوشته‏هایش که تماما بزبان فارسى است و علاوه بر ارزشى که از نظر شناختن عقاید متصوفه دارد از جهت زبان و لغت نیز در خور توجه و به علت قدمت ۸۵۰ تا ۹۰۰ ساله خود سند و یادگارى گرانبها از نخستین روزگاران ادبیات فارسى است هنوز از کنج فراموشى بیرون نیامده و روى طبع به خود ندیده است.

زندگانى احمد: احمد به سال ۴۴۱ هجرى در ده نامق نزدیک ترشیز خراسان در خاندانى که از نژاد عرب بود بجهان آمد. جدّ اعلاى او جریر بن عبد اللّه بجلى از صحابه پیغمبر بود و گویند در تیراندازى در میان عرب مانند نداشت‏[۱]. احمد بلند قامت و نیرومند و دلیر بود و در ده بر همه همسالان برترى داشت. موى سرش سرخ و محاسنش میگون و چشمانش شهلا بود و روى‏ هم‏ رفته‏ رنگ و روى ظاهر وى به عربان شباهتى نداشت. لقب ژنده‏پیل گویا مناسب با همین اندام کشیده و زورمند و موافق با رفتار تند و خشم‏آلود وى بود و ناچار باید در زمان زندگانى شیخ توسط کسانى که وى را مى‏ دیده و مى‏شناخته‏اند وضع شده باشد. این لقب در قدیم‏ترین منابع اطلاع ما یعنى مقامات غزنوى موجود نیست و نخستین بار در دو کتاب حمد اللّه مستوفى و اشعار شاه قاسم انوار (متوفى در ۸۳۷ هجرى) ذکر شده است‏[۲].

راجع بدوران کودکى و زندگانى خانواده احمد اطلاعى در دست نیست.والدین و خویشان او مردمى ساده و زراعت پیشه بودند و شیخ احمد مدعى است که حتى خواندن و نوشتن را هم بدو نیاموخته‏اند. پدر شیخ تا دم مرگ به فرزند خود اعتقادى نداشت، ولى در بستر مرگ توبه کرد و بدو ایمان آورد[۳].

جوانى احمد تا هنگام توبه به مى‏خوارى و عیش و طرب گذشت. وى با گروهى از همسالان فاسد و تبهکار خود حلقه‏اى داشت که به‏نوبت گرد هم مى‏آمدند و باده‏گسارى مى‏کردند، و این یاران در سالهاى پس از توبه نیز گاه مزاحم شیخ بودند و وى را منغّص عیش خود مى ‏دانستند[۴].

توبه احمد و توجه او به عبادت و ریاضت و ترک میگسارى و هوسرانى هنگامى آغاز شد که کرامتى مشاهده کرد و شبى در حلقه یاران شراب مبدل‏ به شربت گردید. شیخ بیدار و هشیار شد و از گروه دوستان گذشته کنار گرفت و زهد و خلوت پیشه کرد و روى به دین‏دارى و عبادت نهاد. وى بیست و دوساله بود که به گوشه‏نشینى و تزکیه نفس پرداخت و به کوه‏ها رفت. ابتدا دوازده سال در کوه نامق و سپس شش سال در کوه بیزدجام‏[۵] یعنى روى‏هم‏رفته هژده سال در خلوت و انزوا بسر برد[۶]. پس از آن ترک عزلت گفت و براى ارشاد مردم و توبه دادن مى‏خواران و گناهکاران به میان خلق بازگشت. نخستین میدان او سرخس بود که در آن مرضى شیوع داشت. نخست قدر او بر مردم معلوم نبود ولى پس از ابراز کراماتى چند و شفا دادن بیماران تدریجا شهرت یافت و پیروانى بهم زد[۷].

از سرخس به استاد و زورآباد[۸] و سپس به ده معدآباد که ظاهرا همان تربت شیخ جام کنونى است‏[۹] رفت و در آنجا مقیم شد و بتعلیم شاگردان و تألیف کتب و دعوت مردم پرداخت و یک مسجد جمعه و یک خانقاه بنا نمود. احمد بهرات و نیشابور و بوزجان و مرو و باخرز و بسطام سفر کرد و یک بار هم به مکه رفت، ولى جز در همین یک سفر دیگر از حدود خراسان بیرون نرفت و سراسر عمر طولانى خود را در همان محیط خویش گذرانید. وى باتفاق همه روایات نود و شش سال بزیست و در ۵۳۶ هجرى درگذشت و در موضعى بیرون دروازه معدآباد که معین کرده بود به خاک سپرده شد. باید دانست که همه منابع آرامگاه احمد را در جام ذکر مى‏کنند ولى قدیم‏ترین منابع یعنى مقامات غزنوى بتفصیل حکایتى نقل نموده که چگونه یکى از شاگردان شیخ موضع قبر وى را در خواب دید و خواب خویش بدو باز گفت و شیخ همان نقطه را براى قبر خویش برگزید و همان‏جا نیز مدفون گشت‏[۱۰]. معدآباد در روزگار احمد دهى بوده است در نزدیکى جام که ذکر آن در هیچ منبعى نیست ولى بعدها بر اثر وجود آرامگاه شیخ و نفوذ خاندان و بازماندگانش و تردد زوار و ارادتمندان هر روز بر اهمیت آن افزوده گشت و تدریجا جاى جام را گرفت و باسم جام که در اصل در کنار آن واقع بود شهرت یافت‏[۱۱].

روابط شیخ احمد با معاصرانش و سخنى درباره عقاید او

درباره عقاید و افکار و رفتار احمد جام چندان سخنى نمى‏توان گفت زیرا آثار او یا مفقود است یا هنوز بطبع نرسیده و در دسترس نیست. مقامات محمد غزنوى هرچند ارزش بسیار دارد و نمودارى از هیبت و نفوذ و پاره‏اى از حالات شیخ بدست مى‏دهد ولى چون بیشتر جنبه افسانه‏اى دارد منبع صحیحى براى تحقیق در عقاید احمد نیست. محمد غزنوى در شخص استاد خویش مظهر و نمونه‏اى از یک صوفى مرشد که داراى کرامات و قادر بخرق عادات است مى‏دیده و چون شخصا گویا مردى ساده و کم‏مایه بوده نتوانسته نظرش را از حدود تصورات عوام تجاوز دهد و بتحقیق افکار و شخصیت خاص شیخ احمد بپردازد. لهذا داستانهائى که وى نقل نموده هرچند معرف پایه و مرتبه شیخ است و ابهت او را در انظار شاگردان و مردم شهر و دیارى که در آن مى‏زیسته نشان مى‏دهد ولى پرده از حقیقت عقاید و اندیشه‏ها و مسلک او برنمى‏دارد و نسبتش را به مکتب‏هاى عارفان بزرگ ماضى و معاصر وى روشن نمى‏ سازد.

بو طاهر کرد

شیخ احمد ظاهرا در آغاز کار مرید شیخ ابو طاهر کرد، که خود عارفى گمنام است، بوده، ولى بجز او استاد و مکتب دیگرى ندیده، زیرا گرد جهان بر نیامده و در بلاد اسلامى به دیداربزرگان تصوف و استفاده از مدارس علمیه نائل نگشته است.

ابو سعید ابو الخیر

محمد غزنوى مى‏ کوشد که او را جانشین ابو سعید ابو الخیر معرفى کند و مدعى است که ابو سعید آمدن او را بیاران خود وعده داده و خرقه خویش را براى او به یادگار گذاشته است‏[۱۲]. ولى شک نیست که داستان خرقه و نسبت احمد با بو سعید ساختگى است و ارزش تاریخى ندارد. این موضوع که پیرى پیش از مرگ نشانه‏هاى ولى یا صوفى بزرگ پس از خود را بدهد و خرقه خویشتن به شاگردانش سپارد که بدو برسانند اصلى است که در نوشته‏هاى اهل تصوف فراوان پیش مى‏آید و جنبه‏اى افسانه ‏اى دارد.

محمد غزنوى با استفاده از این اصل کوشیده است که احمد را نیز از تنهائى برهاند و با سلسله مشایخ بزرگ پیوند دهد. ولى در اسرار التوحید ابدا اشاره‏اى بدو نیست و قصه‏اى هم نمى‏توان یافت که آن را بزور تأویل، بتوان بر این روایت محمد غزنوى تطبیق نمود[۱۳].

خواجه مودود چشتى‏

بنا بر روایت مقامات، شیخ احمد در مسافرت هرات مورد ستایش و تکریم بى‏اندازه مردم شهر و اعقاب خواجه عبد اللّه انصارى واقع گردید. خواجه مودود چشتى که در آن هنگام بسیار جوان بود نخست با احمد سر ستیز و دشمنى داشت و کوشید تا او را از هرات براند، ولى سرانجام به بزرگى و برترى او پى برد و دست از کینه ‏جوئى برداشت‏[۱۴].

امام محمد منصور سرخسى‏

دیگر از مردانى که به شهادت کتاب مقامات با احمد جام برخورد یافته‏اند مفتى شرق امام محمد منصور سرخسى عالم مشهور است که سنائى بارها او را در آثار خویش ستوده و بالاخص قسمتى‏ بزرگ از مثنوى سیر العباد الى المعاد را در ذکر او پرداخته است‏[۱۵].

شیخ احمد با این دانشمند در سرخس روبرو شد و میان آنها مخالفت و منازعت شدید در گرفت و سرانجام احمد که قادر باظهار کرامات بود امام و دسته پیروانش را مغلوب ساخت. این حکایت مقامات از شخصیت و مقام علمى امام محمد سخنى نمى ‏گوید و پایه او را کوچک مى ‏کند[۱۶].

سنجر و قراجه ساقى و احمد

از مردان نامدارى که با شیخ رابطه داشته‏اند یکى سلطان سنجر بن ملکشاه سلجوقى است. حفظ جان سنجر بقول مقامات به دست احمد سپرده شده بود و احمد چندین بار وى را از خطر کشته شدن نجات داد. یک‏بار قراجه ساقى که از سرداران بود به همدستى زنش زهر در جام شربت سنجر ریخت و بر بالین وى نهاد. احمد بالهام الهى از این تمهید با خبر شد و به خوابگاه سلطان رفت و جام زهر را خالى کرد و وارونه نهاد و جان سلطان را برهانید. فرداى آن روز قراجه ساقى از بیم گرفتار شدن از نزد سنجر بگریخت و طغیان نمود و لشکر کشید ولى مغلوب گردید. این خلاصه حکایتى است که محمد غزنوى آن را بشرح آورده ولى در تواریخ معتبر ذکرى و اشاره‏اى که دلالت بر آن نماید نیست. در تاریخ ابن اثیر دو بار از قراجه ساقى یاد مى‏شود: دفعه اول در شمار سرداران محمود برادرزاده سنجر در جنگ میان این دو تن در ساوه به سال ۵۱۳ هجرى، و دفعه دوم در جنگ سنجر در نزدیکى همدان به سال ۵۲۶ هجرى، و این هر دو جنگ با پیروزى سنجر خاتمه مى‏یابد. در جنگ اخیر بنا بقول ابن اثیر سلطان سنجر قراجه ساقى را که اسیر شده بود به نزد خود مى‏خواند. عبارت ابن اثیر در این موضع چنین است:

«فلما حضر قراجه‏سبه و قال له: یا مفسد، أى شى‏ء کنت ترجو بقتالى؟ قال:

کنت ارجو أن اقتلک و اقیم سلطانا احکم علیه»[۱۷]. این روایت ابن اثیر اندکى شباهت دارد با قول صاحب مقامات در پایان این حکایت که مى‏ گوید:

«سلطان … قراجه را طلب کرد و گفت: تو چرا عصیان آوردى؟ گفت: در خدمت شما خلاف نتوانم گفت: مرا سنجرى آرزو کند و زن مرا ترکان خاتونى، من داروى بوى دادم تا بر شربت انداخت، ندانم تا ترا که خبر کرد»[۱۸].

سنجر و کارد زیر بالش او حکایت دیگر داستان تهدید اسماعیلیان است که کاردى در زیر بالش سنجر نهادند و او را ترسانیدند. سنجر به شدت خائف شد و اسماعیلیان را در خراسان آزاد گذاشت که بى‏هیچ مانعى به تبلیغات خویش بپردازند. شرح این واقعه تا این حد در تواریخ مهم؛ جهانگشاى جوینى‏ (ج ۳ ص ۲۱۴) و حبیب السیر (ج ۲ ص ۴۸۶) نیز مندرج است. ولى صاحب مقامات که خرد معاصر سنجر بوده مدعى اطلاع از جزئیات بیشترى است. وى کیفیت کارد نهادن زیر بالش سنجر را با ذکر اسامى اشخاص مفصل شرح مى‏دهد و مى‏نویسد که شیخ احمد از همه این دسایس باخبر بود و چون کار اسماعیلیان در خراسان بالا گرفت شیخ دیگر تاب سکوت نیاورد، روى بمرو نهاد و حقیقت داستان کارد و غدر و حیله اسماعیلیان و خیانت جامه‏دار سلطان را بر سنجر آشکار ساخت و طرد و دفع آنان را خواستار و باعث شد که سنجر گروه اسماعیلیان را در مرو دستگیر کرد و هژده تن از آنان را که توبه ننمودند بکشت‏[۱۹].

طغرل تکین‏

دیگر داستان مردى است طغرل تکین نام مقطع ایالت جام که مى‏خواست در قصبه صاغو نزدیک جام براى خود بارگاهى بسازد و چون چوب مناسب نیافت چند کس را فرستاد تا بزور چند تیر چوب را، که شیخ احمد براى ساختن خانقاه فراهم کرده بود، بردند. شیخ برآشفت و او را به کیفر مرگ تهدید کرد. هنوز بناى بارگاه پایان نیافته بود که چند سوار از بیابان درآمدند و طغرل را کمند بر گردن افکنده از خیمه بیرون کشیدند و اسب بتاخته دور شدند. سواران طغرل به جستجوى وى بدنبال آنان شتافتند و تن بى‏سرش را در بیابان یافتند. چون خبر این واقعه بسلطان سنجر رسید خشمگین شد و مردم جام را تهدید بکشتن کرد. اهالى جام پناه بشیخ احمد بردند و چاره از او جستند. احمد نامه‏اى در اثبات بى‏گناهى مردم جام و توضیح جرم و جسارت طغرل تکین بسلطان نوشت و شرح داد که طغرل را خداوند بسزاى بى‏ادبى خویش رسانیده است. سنجر چون از حقیقت واقعه آگاه شد از رأى سابق برگشت و اهالى جام را بنواخت. عین نامه شیخ احمد به سنجرکه لحنى تند و عارى از تملق دارد و مؤاخذه‏آمیز است در کتاب مقامات نقل شده است‏[۲۰]. شرح این داستان را گردآورنده کتاب فرائد غیاثى، که مجموعه‏ایست از مکاتیب و منشآت، نیز نقل کرده و متن نامه شیخ را در آغاز کتاب قرار داده است‏[۲۱].

ملاقات سنجر احمد را مؤلف مقامات مدعى است که سنجر یک‏بار نیز براى دیدار شیخ احمد به قریه معدآباد آمده است‏[۲۲]. روى‏هم‏رفته بعید نیست بلکه قویا محتمل است که سنجر نسبت بشیخ احمد ارادت مى‏ورزیده و او را احترام مى‏نهاده و رابطه‏اى نیز با او داشته است. بهترین گواه این امر حکایت مزبور که آلوده به مبالغه مى‏باشد نیست بلکه متن نامه‏ایست که شیخ احمد در جواب سلطان سنجر راجع بنشان دوستان حق نگاشته و این سؤال و جواب ضمیمه نسخه حاضر مقاماتست و بچاپ مى‏رسد[۲۳].

اما درباره رفتار و زندگانى یومیه شیخ احمد مع الاسف در مقامات ذکرى نیست. محمد غزنوى با آنکه سالیان متوالى با احمد بسر برده و شاهد زندگانى روزمره او بوده، در این خصوص ذکرى به میان نیاورده است. از حکایات کتاب چنین برمى‏آید که شیخ احمد مردى بسیار مقتدر و پرنفوذ، چنانچه از لقب ژنده‏پیل برمى‏آید، دمان و خروشان بوده و از قدرت معنوى خود براى پیشرفت مقاصدش استفاده کامل مى‏کرده است.

تمتع از زندگانى‏

احمد زاهدى گوشه‏نشین و تارک لذّات دنیوى و گرفتار اندوه و رنج و باصطلاح دچار «قبض» نبود بلکه از همه خوشى‏هاى زندگى ظاهرى بهره مى‏گرفت و دیگران را نیز در حدود شریعت‏ در تمتع از نعمت‏هاى این جهان آزاد مى‏گذاشت. وى هشت زن داشت که یکى از آنها را در هشتاد سالگى گرفت‏[۲۴].

خم شکنى‏

یکى از خصائص شیخ احمد دشمنى سخت او با مى و مى‏خوارى است و در تمام عمر کوشیده است که میگساران را توبه دهد و خم‏هاى شراب را بشکند. مقامات پر از حکایاتى است که این صفت او را مى‏ رساند و نظر بهمین صفت شیخ است که حافظ مى‏ گوید:

حافظ غلام جام مى است اى صبا برو وز بنده بندگى برسان شیخ جام را[۲۵]

و بابا فغانى شیرازى گفته است:

مستان اگر کنند فغانى به توبه میل‏ پیرى باعتقاد به از شیخ جام نیست‏[۲۶]

سختگیرى بر مردم‏

دیگر از مشخصات شیخ احمد سخت‏دلى و قساوت اوست.

براى رسیدن بهدف خویش که ترویج شریعت و توبه دادن گناهکاران است از هیچ وسیله و هیچ‏گونه مجازات که اجراى آن در قدرت اوست رو گردان نمى‏باشد. عفو و گذشت به‏ویژه نسبت به جوانان، که باقتضاى سن بیشتر گرفتار لغزش‏اند و گرد گناه مى‏گردند و سزاوار مهر و رأفت و عفو و عطوفت پدرانه‏اند، در بساط او بسیار نایاب است و بقول مقامات گاه جوانى را تنها باین گناه که اندیشه توبه‏شکنى و کام‏جوئى از بهار زندگى را بدل خویش راه داده‏ محکوم به بیمارى و خانه‏نشینى و حتى مرگ مى‏کرده است.

رفتارش با فرزندان خود

ولى در مورد فرزندان خود پدرى عطابخش و خطاپوش بوده و چندان صبر مى‏کرده تا دست از معاصى بردارند و براه پدر بازگردند. چنانکه کتاب مفتاح النجاه را بمناسبت توبه یکى از پسرانش نجم الدین ابو بکر، که سالیان دراز بعیش و نوش و باده‏پرستى گذرانده بود، نوشت‏[۲۷].

وقتى یکى از پسرانش بنام برهان الدین زیر بار قرض رفته و نیازمند دستگیرى پدر بود. شیخ احمد به طرزى که دور از آئین بزرگى و بلند نظرى و غناى طبع است هزار دینار از یاران خویش براى تأدیه قروض و دو هزار دینار دیگر جهت معاش وى تهیه کرده‏[۲۸].

رفتار او با زنانش‏

نسبت به زنانش سختگیر و بسیار خشن بود یکى از آنها را بجرم آنکه یک‏بار بى‏اجازت شیخ با خویشى به تاکستان رفته بود مفلوج و دو دیگر را چون به گاه خلوت شیخ از شکاف در بدرون اطاق نگریسته بودند کور کرد[۲۹].

رفتارش با غیر مسلمانان‏

شیخ احمد با پیروان ادیان دیگر تند و نامهربان بود و همه آنها را، و لو آنکه از اولیاى دین خویش و صاحب کرامات باشند و زندگانى را در کمال خداپرستى و نوع‏دوستى سپرى نموده باشند، محکوم به آتش دوزخ مى‏دانست و در رفتار خویش با آنها بجاى محبت و احترام زور و تعصب بکار مى‏برد و مى‏کوشید که آنان را بدین اسلام درآورد[۳۰].

غرور و خودپسندى‏

دیگر از خصائص شیخ بنا بر روایات مقامات غرور و خودپسندى بى‏ حساب اوست. خود را قطب اولیاء مى ‏شمرد و داراى همه کرامات و آیاتى که مشایخ پیشین هرکدام جزئى از آن را داشته‏اند مى‏داند. یکى از شاگردانش در خواب مى‏بیند که رسول اکرم پشت سر شیخ نماز مى‏گزارد. دیگرى در خواب مى‏بیند که احمد با پیغمبر در گفتگوست و ناگهان متوجه مى‏شود که بجاى پیغمبر شیخ احمد نشسته است. دچار حیرت مى‏گردد، ناگهان آوازى مى‏رسد که «او ماست و ما اوئیم چندین تعجب چیست!»[۳۱].

البته باید تأکید نمایم که این قضاوت درباره شیخ احمد مبنى بر روایات کتاب مقامات و تماما مأخوذ از آنست. این تصویریست که محمد غزنوى طرح کرده، ولى گمان نمى‏رود که تماما با حقیقت وفق دهد. صوفى بلند آوازه‏اى که این همه نفوذ ظاهرى و شهرت داشته و هنوز هم در شهر خود دارد، بعید است که در رفتارش تا این پایه بدوى و کوته‏بین و عوام‏پسند باشد. این حکایات دلیل بر کم‏مایگى و سادگى محمد غزنوى است که معتقدات و تصورات خود را قالب خاطراتى ساخته که از روزگار استادش داشته و آنچه مناسب با این قالب تنگ بوده در آن گنجانده است و مطالب اساسى را که امروز براى تحقیق علم لازمست بکلى از قلم انداخته. بحث صحیح نهائى درباره شخصیت روحانى و عقاید شیخ روزى میسر خواهد بود که نوشته‏هاى خود او پیدا شود.

خانقاه‏

شیخ احمد جام داراى خانقاهى بوده که خرابه‏هاى آن هنوز باقى است. ولى از فعالیت او و شاگردانش در این خانقاه و نحوه تعلیم و تدریس یا گذران وى و آمد و شد صوفیان اطلاعى نداریم.چیزى که مسلّم مى‏باشد اینست که شیخ احمد مخالف باسماع بوده و آن را به شدت‏ انتقاد و رد کرده است‏[۳۲]. خانقاه بیشتر گویا جنبه مذهبى صرف داشته و مرکز موعظه و تدریس بوده است.

توبه‏[۳۳]

توبه در نظر احمد بزرگترین و مهم‏ترین شرط وصول بحق است زیرا همه مردمان گناهکارند و تا قلبا توبه نکنند و در عمل دست از گناه نشویند به بهشت رضاى الهى نخواهند رسید. و این توبه حقیقى نصیب کمتر کسى مى‏شود و در واقع حاصل کوشش انسان نیست بلکه ناشى از فضل و عنایت پروردگار است.

فضل‏

شاهد فضل و موهبت حق زنبور عسل است که با وجود خردى و ناچیزى خداوند وى را بالهام خویش مخصص فرمود (قرآن، سوره نحل، ۶۸) نه مرغان مغرور و خوش‏آواز یا زیبا چون بلبل و شاه‏باز و طاوس را. زنبور از بیان این فضل و درک علت آن عاجز است ولى شهد او که داروى رنج‏ها و شیرینى کامهاست بهترین گواه و فصیح‏ترین برهان این فضل است.

شریعت‏

شیخ احمد پیرو شریعت است و اجازه نمى‏دهد که مرد صوفى بگمان خود احکام دین را چون قشر زائد بشمرد و بدور افکند. مذهب وى بخلاف ادعاى پاره‏اى از مؤلفان مانند قاضى نور اللّه شوشترى که او را شیعه قلمداد نموده‏اند سنّت است‏[۳۴].

رسول اکرم‏

اعتقاد و تعلق خاطر احمد برسول اکرم بى‏ نهایت قویست.در یک مورد مى‏گوید که همه پیامبران روى‏هم‏رفته یک‏صد و هفده صفت دارند و پیغمبر اسلام به تنهائى جامع و داراى همه آن صفات است.

رسول اللّه باین پایه از آن رسید که ترک منى نمود و با فقر محض و انکار هستى خویش به بندگى خداوند یکتا پرداخت.

عشق و غفلت‏

عشق الهى نظیر عشق ظاهرى است. همچنان‏که عاشق با توجه به سرگرمى‏هاى روزانه زندگى تدریجا سرد مى‏شود و معشوق را از یاد مى‏برد، غفلت از خداوند و اشتغال بامور دنیا هم ممکن است عارف عاشق را از یاد خدا دور کند و او را به زندگانى فانى این جهان دلخوش سازد.

نشان دوست‏

نشان دوست حقیقى در نظر شیخ احمد پنج است: نخست آنکه لذت او در طاعت و خدمت خداوند است نه در رضاى نفس. دوم آنکه شادمانى او در تسبیح و تهلیل مى‏باشد نه در تملق‏گوئى و بندگى دیگران کردن. سیم آنکه ثروت و غناى او در مشاهده جمال حق است نه در نعمت این دنیا. چهارم آنکه زندگانى او در جدائى از خلق است نه در آمیزش با ایشان.

پنجم آنکه خوردن و آشامیدن و جامه پوشیدن با آنکه لازمه زندگانى‏اند رنج و محنت او مى‏باشند.

فقر

راجع بفقر حقیقى و مقصود از آن شیخ احمد مى‏گوید که نشانه آن خواستن و درد طلب داشتن است. اگر فقر نبود رسول اکرم هرگز بمعراج نائل نمى‏شد. فقر همه صفات زشت و اندیشه‏هاى پلید را نابود مى ‏سازد. فقر آدمى را از هرگونه غرور و توهم مى‏رهاند. مرد فقیر چون گوى است که هیچ حرکتى را به اراده خود نمى‏کند. هر ضربتى را که با چوگان بر او مى‏زنند تحمّل مى‏نماید و بهر سوى که بخواهند مى‏چرخد بى‏آنکه بداند یا بپرسد که چرا مى‏زنند و چقدر مى‏زنند و کى مى‏زنند و کیان مى ‏زنند.

آدمى نیز باید چنین باشد همه هوسها و تمایلات نفسانى را دور بریزد و فقیر محض گردد و سربه‏سر احتیاج و طلب شود.

این مختصر که درباره عقاید شیخ نوشته شد جنبه کلى دارد و مطلب تازه‏اى که نمودار افکار و عقاید مخصوصه بشیخ احمد باشد ندارد و کم‏وبیش مشابه گفته‏هاى دیگران و مشترک میان جمله صوفیان است باید بکتب او دست یافت.

کتب و آثار شیخ احمد جام‏

در کتاب مقامات محمد غزنوى و خلاصه المقامات و مقاله ذیل که بقلم فرزند احمد یعنى شهاب الدین اسماعیل نوشته شده سیزده کتاب و رساله باحمد نسبت داده‏اند.

۱- انیس التائبین، یک جلد داراى چهل و پنج فصل. از این کتاب یک نسخه در کتابخانه انجمن آسیائى بنگال موجود است‏[۳۵]. حاجى معصوم نایب الصدر آن را دیده و مى‏نویسد: «انیس مونس خوبى است»[۳۶].

۲- سراج السائرین در سه جلد و هفتاد و پنج فصل که در ۵۱۳ هجرى قمرى تألیف یافته و گویا بزرگترین و مهم‏ترین تألیف شیخ احمد جام مى‏باشد.

نسخه‏هاى این کتاب در میان درویشان فراوان بوده و شاید هنوز هم هست. حاجى میرزا معصوم خود آن را در دست داشته است. صاحب خلاصه المقامات عبارات زیر را از این کتاب نقل مى‏کند: «از انواع علوم هیچ‏چیز نمى‏دانستم، و بیست و دوساله شده بودم الحمد راست بر نمى‏توانستم خواند. خداى تعالى از خزانه فضل و جود و کرم خویش این جافى را چندان علوم روزى کرد که در عصر خویش هیچ امام چیزى بر من نتوانستند گرفت و هیچ علم نپرسیدندى که مرا در آن اشکال افتادى. و اگر کسى در مسأله‏اى با من خلاف کردى همه حق آن بودى که من گفته بودمى. و سیصد تا کاغذ تصنیف کرده‏ام در علوم ظاهرى و باطنى. و هرگیز بر هیچ استادى ورقى نخوانده‏ام از آن، بلکه همه بالهام حق بود. و هرکس کتابى کند آن را از کتابهاى دیگر برگیرد، ما این کتابها از دل بى‏غش و بى‏غل و بى‏حسد و تعصب بکاغذ آورده‏ایم نه از کاغذ بدل برده‏ایم. و هر کتاب که چنین باشد آن را رنگ و بوى دیگر باشد که کتابهاى دیگر را نباشد.»[۳۷]

۳- مفتاح النجاه، یک جلد داراى هفت فصل که در ۵۲۲ هجرى نوشته شده. علت تألیف این کتاب توبه پسرش نجم الدین ابو بکر بود که در این سال دست از فساد برداشته و در حلقه «عزیزان درگاه» درآمده است. عبارات زیر نقل از این کتاب است: «این کتاب در بیان اعتقاد نوشته‏ام و این طریقه را و اعتقاد را در خواب بر حضرت رسالت صلى اللّه علیه و آله و سلم عرض کردم، اگر از لفظ دربار او نشنودم که گفت سه بار: هذا مذهبى، خداى را مسلمانى نکرده‏ باشم.»[۳۸] از این کتاب یک نسخه در کتابخانه سلطنتى وین هست‏[۳۹]، و یکى نیز در کتابخانه اسد در استانبول‏[۴۰].

۴- روضه المذنبین، یک جلد در ۳۱ باب که شیخ احمد آن را در ۵۲۶ هجرى براى سلطان سنجر تألیف نموده است. شاه قاسم انوار این کتاب را در ابیات ذیل ستوده است:

روضه المذنبین احمد جام‏ آن نهنگ محیط بحرآشام‏
آسمانیست پرمه و پروین‏ بوستانیست پرگل و نسرین‏[۴۱]

۵- بحار الحقیقه، یک جلد داراى هفت باب که در ۵۲۷ هجرى نوشته شده است. این عبارات از آن کتاب است: «نگر تا از سر دانشمندى و [نه‏] از سر ناشناختگى در این سخنان نگرى که دین خویش و آن دیگران بر باد دهى.

بسیار خواجه و امامان هستند که در این سخنان در اندیشند و ازین هیچ ندانند، آنکه گویند: این هیچ نیست که این سخنان در هیچ کتاب ندیده‏ایم و نشنوده‏ ایم.

چون بشنیده باشد؟ و دل ایشان این شرح ندارد که این سخنان را برگیرند.

چه کنند، سخن هست در این کتب که هرگیز بر خاطر دل هیچ مدعى گذر نکرده است و بر زبان ایشان نرفته است. اما تو هرچه مى‏دانى مى‏خوان و نصیب خویش برمى‏گیر و هرچه ندانى از سر آن فرا مى‏گذر تا در رنج و گفتگوى نیفتى. و اگر کسى باول که این کتاب بر خواند سخنى بود که او را معلوم نشود بهتر فرا گیرد تا آنکه معلوم شود.» و نیز گفت: «در کتب ما چندان سخنان بکر پر معنى هست که در عالم بگردى نیابى، و هرجا که بگوئى دست و زبان همه فروبندى. اما نیکو بر باید خواند، آنگه آن سخنان او را در کار کشید و کحل دیده معرفت او شود او را از سمک بر فلک کشد.»[۴۲]

۶- کنوز الحکمه یک جلد داراى بیست باب‏[۴۳].

این شش کتاب و دیوان در قرن نهم همگى موجود و در دست مردم بوده، ولى باقى آثار شیخ بقول مؤلف خلاصه المقامات در حمله چنگیز از میان رفته است.

۷- فتوح الروح.

۸- اعتقادنامه در یک جلد. اسم این کتاب در فهرستى که شهاب الدین اسماعیل فرزند شیخ احمد بدست داده، مذکور نیست.

۹- تذکیرات در یک جلد.

۱۰- فتوح القلوب نیز در یک جلد.

۱۱- زهدیات در یک جلد.

اسم دو کتاب اخیر در خلاصه المقامات مذکور نیست ولى در مقامات (ص ۱۷) و رساله ذیل مقامات (ص ۸- ۳۲۷) ذکر شده است.

۱۲- رساله سمرقندیه که شامل جواب به پرسش‏هاى گروهى از مردم است.

یک نسخه از این رساله ضمیمه مجموعه خطى حاضر پیش از متن مقامات قرار دارد.

۱۳- دیوان اشعار که بلحاظ مشکوک بودن اصالت آن محتاج به بحثى دقیق و مفصل است که در این مقدمه کاملا نمى‏گنجد، ولى اصول مطالب را باید نگاشت.

کلیه منابع دیوانى بشیخ احمد نسبت داده‏اند و نسخه‏هائى از دیوان منسوب بدو در کتابخانه‏هاى مختلف موجود است. این دیوان تاکنون چندین بار نیز در هندوستان چاپ شده از جمله چاپ پنجم آنکه در دسترس نگارنده مى‏باشد در ۱۹۲۳ میلادى در ناوال کیشور انتشار یافته است.

ولادیمیر ایوانف در مقاله‏اى که بعنوان مقدمه بر خلاصه المقامات در ۱۹۱۷ میلادى در مجله انجمن همایونى آسیائى در انگلستان درج کرده، نخستین کسى است که در اصالت این دیوان اظهار شک نموده است‏[۴۴].

دو استاد بزرگ هلموت ریتر و فریتز مایر ظن مجعول بودن دیوان حاضر را اظهار کرده‏اند[۴۵].

براى صدور حکم نهائى قطعى درباره اصالت یا مجعول بودن دیوان منسوب باحمد جام باید نخست چاپى منقح و انتقادى براساس مخطوطات موجود فراهم گردد. سپس باید دید آیا شاعر دیگرى مثلا در میان اعقاب شیخ احمد وجود نداشته که تخلص احمد جام یا احمدى را بکار برده باشد، زیرا بعید نیست که کسى از اخلاف یا شاگردان او این تخلص را از جهت ارادت و اعتقاد بکار برده و در حقیقت دیوانش را خواسته باشد بنام احمد تبرک و تیمن بخشد.

سپس باید دیوان مزبور را با آثار شاعران دیگر بدقت مقایسه کرد و اقتباسات و تأثرات او را معین نمود. مثلا اگر بیت یا غزلى چند از حافظ و سعدى و عطار در دیوان منسوب باحمد تقلید شده باشد و پیوستگى میان آنها مسلم بنظر رسد به عقیده نگارنده باید اصل را از حافظ و سعدى و عطار دانست و گوینده اشعار دیوان مورد گفتگو را کسى دانست که پس از این شاعران مى‏زیسته است. البته‏ اقتباس گویندگان بزرگ از اشعار احمد جام امرى محال نیست، ولى نکته اینجاست که اگر احمد در شاعرى چنان ماهر و نامور بود که حافظ و عطار را از خود متأثر مى‏ساخت لا بد تذکره‏نویسان و مورخین قدیم مانند حمد اللّه مستوفى و دولتشاه سمرقندى و دیگران نیز او را در زمره شاعران بزرگ یاد مى‏کردند و اشعارش در دیوانها و فرهنگها و کتب تاریخ و ادب راه مى‏یافت، و حال آنکه چنین نیست و شهرت احمد از جهت صوفى بودن اوست و کسى از متقدمین او را به صفت شاعرى نستوده است.

و اما علت بروز تردید در اصالت این دیوان نخست آن بود که یک نوع از اشعار آن حاوى افکار وحدت وجودى و شطحیات است آنهم با عباراتى پردمدمه و همهمه مانند:

«ما خدائیم و خدا را رهنما- منم در جمله موجودات پیدا-
جمال لایزالى طلعت ماست- چشم خدابین نداشت هرکه یکى را دو دید
از روز ازل شراب وحدت‏ در طینت ما شده مخمر
یک جرعه و صد هزار ساغر یک قطره و صد هزار کوثر
ما آیت نص کردگاریم‏ بر تخت شهود شهریاریم‏
من خدا را آشکارا دیده‏ام‏ ما جمله بصورت خدائیم‏
ما آینه جهان نمائیم‏

ما ذات ذو الجلال خداوند اکبریم»

و صدها مانند اینکه دیوان موجود پر است. و این با تصویرى که کتاب مقامات و نیز اخبار منابع دیگر از احمد بدست مى‏دهند جور نیست!

نوع دیگر اشعاریست در وصف عشق و مى و بهار مانند:

حدیث باده مکن پیش شاهد مغرور که ذوق باده چه داند اسیر باد غرور

بیار جام صراحى بنوش باده مدام‏ که نیست بى‏مى و مطرب کمال ذوق حضور
به نیم‏جرعه میخانه گرد هم ارزانست‏ نعیم روضه رضوان حظوظ حور و قصور

یا: (ص ۸۴)

ساقیا جام قربتم در ده‏ جام قربت به مست عاشق ده‏
دامن باغ گیر و باده بنوش‏ نقل کن نار و سیب و پسته و به‏
روى بر روى دلبرى مى‏دار لعل بر لعل مهوشى مى نه‏

(ص ۱۵۵)

و نظائر این‏ها که ایضا توافقى با مسلک خشک و دشمنى شدید مشهور شیخ احمد با باده‏خواران ندارد.

دلیل دیگرى که این تردید را تأیید و اعتقاد به اصالت دیوان را سخت سست مى‏کند اینست که در دیوان چاپى موجود حتى یک بیت از همه اشعار نمونه‏اى که کتب تذکره و تاریخ‏نویسان از احمد نقل کرده‏اند دیده نمى‏شود[۴۶]. منابع مذکور همه از قرن دهم ببعد است. البته نمى‏توان فرض کرد که نخست یک نفر از احمد اشعارى نقل کرده و نویسندگان بعد همه از آن رونویس کرده‏اند، زیرا در کتب متأخر گاه ابیاتى هست که در کتب متقدّم نیامده، مانند مجمع الفصحاء و ریاض العارفین که دو رباعى و یک بیت و یک قطعه دو بیتى نقل نموده‏اند که در نوشته‏هاى پیشتر مانند مجالس العشاق و مجالس المؤمنین و هفت اقلیم و آتشکده آذر نیست. پس معلوم مى‏شود که مؤلفان این کتب همگى به دیوانى دسترس داشته‏اند غیر از آنکه چاپ شده و در اختیار ماست.

دلیل دیگر در اثبات آنکه دیوان حاضر یا لا اقل قسمتى از آن اثر طبع‏ شاعرى متأخر است وجود شباهتهاى زیاد میان مقدارى از غزلهاى این دیوان با غزلهاى کسانى است که در قرون پس از احمد مى‏ زیسته‏ اند به‏ طورى‏که اقتباس و یا استقبال از این شاعران در آنها هویداست و قطعا رابطه‏اى میان آنها وجود دارد.

نگارنده محض نمونه دیوان مزبور را با دیوان عطار و دیوان شاه نعمت اللّه ولى مقایسه کردم و مقدارى از این قبیل اشعار بدست آوردم. در اینجا نمونه‏هاى مزبور را نقل مى‏کنم بدین‏طریق که از غزلهاى مشابه نخستین ابیات را مى‏آورم خوانندگان گرامى خود به دیوانهاى مزبور مراجعه و تمام غزل را تطبیق نمایند[۴۷].

۱- عطار ص ۶۹:

دلى کز عشق جانان دردمند است‏ همو داند که قدر عشق چندست‏

احمد ص ۳۵:

دلى کز درد عشقت دردمندست‏ مر او را درد دائم سودمندست‏

۲- عطار ص ۸۱:

عاشقى نه بى‏وفائى کار ماست‏ کار کار ماست چون او یار ماست‏

احمد ص ۳۹:

عاشقى و بینوائى کار ماست‏ بینوائى نیست گر او یار ماست‏

۳- عطار ص ۶۶:

اى بى‏نشان محض نشان از که جویمت‏ گم گشت در تو هر دو جهان از که جویمت‏

احمد ص ۳۹:

اى لامکان صرف مکان از که جویمت‏ در هر دو کون نیست نشان از که جویمت‏

۴- عطار ص ۹۱:

چون جمله توئى همه جهان چیست؟ ور هیچ نیم من این فغان چیست؟

مقامات ژنده پیل، مقدمه، ص: ۵۳

احمد ص ۴۰:

گر جمله یقین است این گمان چیست؟ ور نیست گمان همه فغان چیست؟

۵- عطار ص ۹۱:

هرکه در این درد گرفتار نیست‏ یک نفسش در دو جهان یار نیست‏

احمد ص ۴۰:

هرکه در این عشق گرفتار نیست‏ طالب حق، محرم اسرار نیست‏

۶- عطار ص ۸۱:

عشق را گوهر ز کانى دیگرست‏ مرغ عشق از آشیانى دیگرست‏

احمد ص ۴۱:

گوهر عشقت ز کان دیگرست‏ تیر شوقت از کمان دیگرست‏

احمد ص ۴۱:

منزل عشق از مکانى دیگرست‏ مرد معنى را نشانى دیگرست‏

۷- عطار ص ۱۷۷:

پیر ما وقت سحر بیدار شد از در مسجد بر خمّار شد

احمد ص ۶۵:

پیر ما در کوى آن دلدار شد از خدا و مصطفى بیزار شد

۸- عطار ص ۱۲۷:

دلى کز عشق او دیوانه گردد وجودش با عدم هم‏خانه گردد

احمد ص ۶۸:

دلى کز عشق او دیوانه گردد چو من در عاشقى افسانه گردد

۹- عطار ص ۱۵۵:

هر گدائى مرد سلطان کى شود پشّه‏اى آخر سلیمان کى شود

احمد ص ۶۷:

هر فقیهى مرد میدان کى شود مورچه مسکین سلیمان کى شود

۱۰- عطار ص ۲۳:

جانم ز سرّ کون به سودا دراوفتاد دل زو سبق ببرد و به غوغا دراوفتاد

احمد ص ۶۹:

جانم ز سوز عشق به سودا دراوفتاد سرگشته و شکسته به غوغا دراوفتاد

۱۱- عطار ص ۲۰۵:

اى عشق تو کیمیاى اسرار سیمرغ هواى تو جگرخوار

احمد ص ۸۶:

اى درد تو کیمیاى اسرار سیمرغ هواى عشق دلدار

۱۲- عطار ص ۲۰۳:

گر ز سرّ عشق او دارى خبر جان بده از عشق و در جانان نگر

احمد ص ۸۶:

گر ز درد عشق او دارى خبر از همه عالم بکلّى درگذر

۱۳- عطار ص ۳۲۴:

اى مرقع‏پوش در خمّار شو با مغان مردانه اندر کار شو

احمد ص ۱۴۹:

اى مرقع‏پوش اندر کار شو با مغ و ترسا تو در زنار شو

براى اثبات مطلوب شاید همین مقدار کافى باشد. و اینک نتیجه حاصل از مطابقه دیوان منسوب باحمد جام با دیوان شاه نعمت اللّه ولى ماهانى کرمانى‏[۴۸]:

۱- نعمت ص ۷۰:

دردمند و دردنوشم روز و شب‏ عاشقانه در خروشم روز و شب‏

احمد ص ۲۱:

مست جام شوق یارم روز و شب‏ زان خمار اندر خمارم روز و شب‏

۲- نعمت ص ۴۰۳:

چشم مستت بخواب مى‏بینم‏ لعبتى بى‏نقاب مى‏بینم‏

احمد ص ۱۰۳:

ماه را در نقاب مى‏بینم‏ بحر را در حباب مى‏بینم‏

۳- نعمت ص ۸۱:

عاشقى و باده‏نوشى کار ماست‏ نقل بزم عاشقان گفتار ماست‏

احمد ص ۳۹:

عاشقى و بینوائى کار ماست‏ بینوائى نیست گر او یار ماست‏

۴- نعمت ص ۹۸:

آمد ز درم نگار سرمست‏ رندانه و جام باده بر دست‏
صد فتنه ز هر کنار برخاست‏ او مست درین میانه بنشست‏

احمد ص ۴۶:

سرمست رسید جام در دست‏ در حلقه ما نگار سرمست‏
برخاست قیامتى در آن دم‏ کو آمده در میانه بنشست‏

۵- نعمت ص ۲۹۳:

عاشقان اول ز جان باز آمدند آن گهى در عشق جانباز آمدند
خون دل در جام جان کردند از آن‏ با لب معشوق دمساز آمدند

احمد ص ۷۳:

عاشقان در عشق جانباز آمدند در هواى جان ز جان باز آمدند

همدم معشوق گشتند از نواز باز با معشوق دمساز آمدند

۶- نعمت ص ۴۳۸:

ما گدایان حضرت شاهیم‏ پرده‏داران خاص اللهیم‏

احمد ص ۱۰۷:

ما گدایان خیل سلطانیم‏ بسر ملک عشق سلطانیم‏

۷- نعمت ص ۴۷۹:

بقا در عشق اگر خواهى فنا شو حیات از وصل اگر جوئى چو ما شو
انا الحق زن چو منصور از سر عشق‏ برآ بردار و در دار البقا شو
صدف دریاب و گوهر را طلب کن‏ درآ در بحر و با ما آشنا شو

احمد ص ۱۵۱:

بقا در خویش اگر جوئى فنا شو حیات جاودانى را سزا شو
انا الحق زن ز همت همچو منصور برآ بردار جمله پادشا شو
تو درّ شاهوارى گر بدانى‏ بیا در بحر وحدت آشنا شو

۸- نعمت ص ۴۹۵:

نور رویش پرتوى بر ماهتاب انداخته‏ جعد زلفش سایه‏بان بر آفتاب انداخته‏
ساقى سر مست ما رندانه جام مى بدست‏ آمده در بزم ما از رخ نقاب انداخته‏
سنبل زلفش پریشان کرده بر رخسار گل‏ بلبل شوریده را در پیچ و تاب انداخته‏

احمد ص ۱۶۴:

ماه من چون از جمال خود نقاب انداخته‏ پرتوى از حسن خود بر آفتاب انداخته‏
شاهد لاهوت ما در بزم رندان الست‏ آمده سرمست از عارض نقاب‏[۴۹] انداخته‏
تا سر زلفش پریشان گشت گرد عارضش‏ عاشقان را سربه‏سر در پیچ و تاب انداخته‏

۹- نعمت ص ۵۴۱:

کرم بنگر که الطاف الهى‏ بما بخشید ملک پادشاهى‏
بما آیینه‏اى انعام فرمود در آن بنموده است اشیاء کما هى‏
سخن‏هاى لطیف نعمت اللّه‏ گرفته شهرت از مه تا به ماهى‏

احمد ص ۱۶۷:

نمودارم من از نور الهى‏ نه من تنها که از مه تا به ماهى‏
ترا آیینه‏اى بر دست دادند در آن آیینه بنگر هرچه خواهى‏
اگر طالع شود نور حقیقت‏ ببینى جمله اشیاء را کما هى‏

۱۰- نعمت ص ۵۴۳:

اى در میان جانها از ما کنار تا کى‏ مستان شراب نوشند ما در خمار تا کى‏
تو چشمه حیاتى سیراب از تو عالم‏ ما تشنه در بیابان در انتظار تا کى‏
ساقى بیار جامى بر خاک ما فروریز در مجلسى چنین خوش گرد و غبار تا کى‏
نقش خیال بگذار دست نگار ما گیر نقاش را نظر کن نقش و نگار تا کى‏

احمد ص ۱۸۳:

بردار پرده از رخ در انتظار تا کى‏ بنما جمال معنى نقش و نگار تا کى‏
شاهد یکیست پنهان در پرده معانى‏ هر سوى عاشقانش در انتظار تا کى‏
معنى چو نیست ممکن دیدن بغیر صورت‏ پس بهر چشم احول گرد و غبار تا کى‏
دریا و موج هر دو آمد یکى بمعنى‏ از معنى‏[۵۰] دقائق از ما کنار تا کى‏

نمونه را چند بیت مشابه نیز از یک غزل حافظ و دیوان منسوب باحمد جام نقل مى‏نمائیم:

حافظ ص ۷۱ (چاپ قزوینى)

جمالت آفتاب هر نظر باد ز خوبى روى خوبت خوب‏تر باد
کسى کو بسته زلفت نباشد چو زلفت درهم و زیر و زبر باد
چو لعل شکرینت بوسه بخشد مذاق جان من زو پرشکر باد

احمد ص ۷۵:

جمالت منظر اهل نظر باد ز خاک پاى تو کحل بصر باد
هر آن‏کس کو نیاویزد به زلفت‏ چو زلفت دائما زیر و زبر باد
به یاد آرم حدیث لعل شیرینت‏ دهانم زان حلاوت پرشکر باد

در میان غزلهاى کلیات شمس نیز مشابهت‏ هاى آشکار با پاره‏اى از اشعار دیوان احمد دیده مى ‏شود و وابستگى یکى از آن دو به دیگرى کاملا پیداست:[۵۱]

۱- دیوان کبیر ۱/ ۱۸۳:

در هوایت بى‏قرارم روز و شب‏ سر ز پایت بر ندارم روز و شب‏

دیوان احمد ص ۲۱:

مست جام شوق یارم روز و شب‏ زان خمار اندر خمارم روز و شب‏[۵۲]

۲- دیوان کبیر ۱/ ۲۴۹:

عاشقى و بى‏وفائى کار ماست‏ کار کار ماست چون او یار ماست‏

دیوان احمد ص ۳۹:

عاشقى و بینوائى کار ماست‏ بینوائى نیست گر او یار ماست‏[۵۳]

۳- دیوان کبیر ۲/ ۱۸۰:

لطفى نماند کان صنم خوش‏لقا نکرد ما را چه جرم اگر کرمش با شما نکرد؟

بنماى خانه‏اى که ازو نیست پرچراغ‏ بنماى صفه‏اى که رخش پرصفا نکرد
این چشم و آن چراغ دو نورند هر یکى‏ چون آن بهم رسید کسیشان جدا نکرد

دیوان احمد ص ۶۷:

مهرى نماند کان بت رعنا بما[۵۴] نکرد ما را گناه چیست اگر با شما نکرد؟
بنماى روزنى که درو نیست نور او بنماى تیره‏اى که مر او را صفا نکرد
آب و حباب جمله یکى دان بالیقین‏ از اتحاد هیچ کسیشان جدا نکرد

۴- دیوان کبیر ۲/ ۲۲۴:

مرا عقیق تو باید شکر چه سود کند؟ مرا جمال تو باید قمر چه سود کند؟
چو مست چشم تو نبود شراب را چه طرب؟ چو همرهم تو نباشى سفر چه سود کند؟
مرا زکات تو باید خزینه را چه کنم؟ مرا میان تو باید کمر چه سود کند؟
چو یوسفم تو نباشى مرا بمصر چه کار؟ چو رفت سایه سلطان حشر چه سود کند؟
لقاى تو چو نباشد بقاى عمر چه سود؟ پناه چون تو نباشى سپر چه سود کند؟
خبر چو محرم او نیست بى‏خبر شو و مست‏ چو مخبرش تو نباشى خبر چه سود کند؟

دیوان احمد ص ۵۹[۵۵]:

مرا نسیم تو باید سحر چه سود کند؟ مرا خیال تو باید دگر[۵۶] چه سود کند؟
مرا جمال تو باید به ماه خود چه نظر؟ مرا کلام تو باید خبر چه سود کند؟
مرا حضور تو باید بمال و گنج چه کار مرا کنار تو باید نظر چه سود کند؟
مرا لقاى تو باید به بوستان چه گذر؟ چو تیر غمزه زدى پس سپر چه سود کند؟
اگر بمصر عزیزم، بغیر تو چه صواب؟ رفیقم ار تو نباشى سفر چه سود کند؟

غرض از مجموع این اشعار که از دیوانهاى مختلف نقل شد گرفتن این نتیجه است که دیوان منسوب بشیخ احمد جام تا حدى زیاد زیر نفوذ این شاعران و نیز شاید گویندگان دیگرى که مقایسه اشعارشان با غزلهاى منسوب باحمد در اینجا میسر نبود، پدید آمده است و لهذا از قلم احمد نیست.

علاوه بر این دلیل دیگرى بر نادرست بودن این انتساب هست و آن اینکه در یکى از قصاید دیوان موجود چندین بیت در مدح و ستایش نظامى گنجوى و خمسه او دیده مى‏شود و این قصیده البته جبرا از احمد جام که یک سال پس از تولد نظامى جهان را بدرود گفته نیست‏[۵۷]:

هر بنده که شد بنده آن شاه سخنور اندر قدمش بوسه بسى خسرو جم زد
منشى سخن، کان خرد، خواجه نظامى‏ کو خیمه گفتار به بستان ارم زد
هر در که از آن درج گهربار برون شد صناع فلک ساخته در گوش نسم زد
سلطان سخن‏دان و سخنگوى سخنور کو سکه خود را همه بر ملک عجم زد
افراشته رایات سخن بر سر عالم‏ اعلام خرد بر سر نه چرخ نجم زد
چون خمسه او دفتر اسرار الهى است‏ هر دم گره عقل بر این خلد امم زد

یک دلیل بارز دیگر براى اثبات این نظر وجود ابیاتى در ستایش و تعظیم و تکریم شیخ احمد جام است با القابى که البته خود شیخ براى خویشتن بکار نمى‏برد و شبهه نیست که این اشعار نیز اثر طبع شاعرى دیگر است. تخلص «احمد» در آخر این اشعار نظر ما را، مبنى بر اینکه شاعرى دیگر این غزلیات را پرداخته و از جهت ارادت بشیخ جام تخلص «احمد» و «احمدى» را بکار برده،تأیید مى‏ کند:[۵۸]

شیخ دین مرشد پناه خلق احمد جرم‏پوش‏ آنکه جاهش بر سر گردون مصلا افکند
مقتداى خلق عالم رهنماى طالبان‏ آنکه گردون سر به زیر پاش دروا افکند
آنکه از انفاس پاکش زنده گردد مرده‏دل‏ در میان خلق عالم رسم احیا افکند
پاره‏اى از جبه پاکش رداى عرشیان‏ خاک درگاهش بسر بر چرخ خضرا افکند
طالب از خاک درش کحل بصر سازد همى‏ واصل از نور جمالش چشم بالا افکند

و چند بیت دیگر بر همین قیاس و عباراتى مشابه که نقل آن در اینجا زائد است.

حاصل مجموع این بحث البته این نیست که شیخ جام اصلا دیوانى نداشته و شعرى نسروده است. در کتاب مقامات گاه اشعارى نقل شده که روى‏هم‏رفته ۸- ۹ بیت آن بدون تردید از خود احمد است و در منابع مختلفه هم روى‏هم‏رفته دو غزل و چندین رباعى و قطعه و یک تک‏بیت که جمعا ۵۲ بیت مى‏شود از احمد نقل کرده‏اند. از میان این اشعار غزل هشت بیتى مندرج در مجالس المؤمنین و روضات الجنات و رباعى مندرج در کتاب اخیر ساخته و پرداخته مؤلفان این دو کتاب و براى اثبات شیعى بودن شیخ احمد است. غزل نه بیتى مندرج در مجالس العشاق را هم با آنکه داراى تخلص احمد است مانند همه مطالب و داستانهاى آن کتاب باید با احتیاط تلقى کرد. امید که روزى نسخه صحیحى از دیوان اصلى شیخ بدست آید. اینک براى مزید فایده چند نمونه از اشعاراحمد را که نشانه حسن ذوق و لطف خیال ویست بنقل از منابع تاریخى در اینجا مى‏آوریم (با رعایت تقدم تاریخى منابع):

چون تیشه مباش جمله بر خود متراش‏ چون رنده ز کار خویش بى‏بهره مباش‏
تعلیم ز اره گیر در عقل معاش‏ چیزى سوى خود مى‏کش و چیزى مى‏پاش‏[۵۹]
عشق آینه‏ایست کش درو زنگى نیست‏ با بى‏خبران در آن سخن جنگى نیست‏
دانى که کرا عشق مسلم باشد؟ آن را که ز بدنام شدن ننگى نیست‏[۶۰]
با درد بساز چون دواى تو منم‏ در کس منگر چو آشناى تو منم‏
گر بر سر کوى عشق ما کشته شوى‏ شکرانه بده که خون‏بهاى تو منم‏[۶۱]
نه در مسجد گذارندم که رندى‏ نه در میخانه کاین خمار خام است‏
میان مسجد و میخانه راهى است‏ غریبم عاشقم آن ره کدام است‏[۶۲]
تا یکسر موى از تو هستى باقى است‏ آئین دکان خودپرستى باقى است‏
گفتى بت پندار شکستم رستم‏ آن بت که ز پندار برستى باقى است‏[۶۳]
گه ترک وجود غم فزاینده کنى‏ گه آرزوى حیات پاینده کنى‏
آینده عمر خواهى از رفته فزون‏ در رفته چه کردى که در آینده کنى‏[۶۴]
چون قدر به نیستى است هستى کم کن‏ هستى بت تست بت‏پرستى کم کن‏

از هستى و نیستى چو فارغ گشتى‏ مى‏نوش شراب عشق و مستى کم کن‏[۶۵]
از خلق مخواه ار ندهد سوخته شى‏ء ور زانکه دهد به منت افروخته شى‏ء
از خالق خواه ار دهد اندوخته شى‏ء ور مى‏ندهد بر درش آموخته شى‏ء[۶۶]

مرحوم علامه دهخدا سه بیت ذیل را باحمد جام نسبت داده ولى منبع خود را ذکر نکرده است‏[۶۷]:

هرکه آمد هرکه آید بگذرد این جهان محنت سرائى بیش نیست‏
دیگران رفتند ما هم مى‏رویم‏ کیست کو را منزلى در پیش نیست‏
احمد جامى تو را پندى دهد آخرت را باش دنیا هیش نیست‏

خاندان شیخ احمد

حال باید سخنى نیز درباره خاندان و اعقاب شیخ گفته شود زیرا نسلى چنین برومند و دامنه‏دار بهره کمتر کسى از صوفیان بوده است و سهم این بازماندگان را در ابقاى شهرت و آوازه ژنده‏پیل نباید خرد و اندک گرفت.

مؤلف خلاصه المقامات درباره یکى از پسران احمد مى‏نویسد که امروز، یعنى در سال ۸۴۰ هجرى شمار اعقاب او در نیشابور و باخرز و هرات و جام و دو سه آبادى دیگر روى‏هم‏رفته به یک هزار تن مى‏رسد[۶۸]. خانیکف در کتاب خود همین‏ خبر را نقل نموده و مى‏نویسد که امروز هم دودمان شیخ احمد متنفذترین خانواده‏هاى بخش جام را تشکیل مى‏دهد[۶۹].

احمد هشت زن گرفت و از آنها سى و نه پسر و سه دختر بهم رسانید.

پس از مرگ او ۱۴ پسر زنده بودند که نامهایشان در مقاله ذیل مقامات‏[۷۰] و خلاصه المقامات آمده است: یکى از آنها ظهیر الدین عیسى در ۵۷۷ هجرى کتابى موسوم به سرّ البدائع تألیف و بسلطان غیاث الدین تقدیم کرد. بنا به روایتى که در خلاصه المقامات آمده این ظهیر الدین عیسى با امام فخر رازى رابطه داشت و مورد نهایت احترام و اکرام وى بود[۷۱]. کوچک‏ترین این چهارده پسر شهاب الدین اسماعیل است که رساله کوچکى در اثبات بزرگى و دانشمندى پدرش نگاشته و نسخه‏اى از آن ضمیمه نسخه حاضر مقامات است.

و اما از دودمان شیخ احمد اسامى چند تن که شهرت و اهمیتى داشته‏اند در تواریخ مذکور است. بعض آنها در جنگها همراه موکب شاهان بوده، گاه واسطه صلح و آشتى شده و گاه شهرى را از غارت، و مردمش را از تیغ سپاهیان رهائى داده‏اند.

یکى از آنها ملقب بشهاب الدین در قرن هشتم در دهلى مى‏زیست. وى مردى بسیار زاهد و عارف بود و خانقاهى بساخت که شرح آن را ابن بطوطه در رحله آورده است. این شخص بجرم مناعت طبع و بى‏نیازى از دربار شاهى، بفرمان سلطان محمد تغلق (متوفى در ۷۵۲ هجرى) کشته شد[۷۲]. دیگر شیخ قطب الدین النامقى الجامى را باید یاد کرد که گویا در اواسط قرن هشتم هجرى‏ درگذشته است. مؤلف شدّ الازار وى را در زمره معلمان مولانا معین الدین احمد بن ابى الخیر صاحب کتاب شیرازنامه ذکر کرده است‏[۷۳]. علامه قزوینى در حاشیه مى‏نویسد که راجع باین شیخ قطب الدین خبرى و اطلاعى در کتابى دیگر نیافته است. در تاریخ‏نامه هرات، سخن از مردى بنام خواجه قطب الدین جامى رفته که در سال ۷۲۰ هجرى نزد ملک غیاث الدین براى شاهزاده مقصرى شفاعت کرده است‏[۷۴]. استاد سعید نفیسى نیز در مقدمه خویش بر کلیات قاسم انوار در شمار هم‏عهدان شاعر خواجه قطب الدین ابو الفضل یحیى جامى را نام مى‏برند که از اهل جام و متولد نشابور بوده و در سال ۷۴۰ هجرى در هرات درگذشته است‏[۷۵]. مى‏توان قویا احتمال داد که این هر سه نام و عنوان در سه کتاب مختلف متعلق به یک شخص است که عارفى دانشمند و هم در دستگاه پادشاهى از احترام و نفوذ برخوردار بوده است.

مقامات ژنده پیل//سدید الدین محمد غزنوى



[۱] ( ۱)- رک: ابن سعد ۶/ ۱۳ و انساب سمعانى، ذیل بجیله( ورق ۶۶). قاضى نور اللّه شوشترى روایات مختلفه درباره جریر را از آثار علامه حلى و ابن حجر عسقلانى و ابن اثیر و دیگران یکجا گرد آورده است، رک: مجالس المؤمنین ص ۱۰۲ چاپ سنگى طهران ۱۲۶۸٫

[۲] ( ۱)- تاریخ گزیده، چاپ عکسى، لیدن ۱۹۱۰، ص ۷۹۲٫ نزهه القلوب چاپ لیدن ۱۹۱۵، ص ۱۵۴

[۳] ( ۲)- مقامات، داستان شماره ۱۶۱ ص ۱۹۰٫ بنابراین داستان باید پدر شیخ هنگامى مرده باشد که وى مشهور و قادر باظهار کرامات بوده و دوران شاگردى و ریاضت خود را گذرانده بوده است. ولى از داستان وى با بو طاهر کرد و قصه زردآلو برمى‏آید که پدر شیخ بهنگام ریاضت و آغاز دوره سلوک شیخ در گذشته است زیرا در این قصه( شماره ۵، ص ۳۳) از زبان شیخ مى‏خوانیم که به پیر خود بو طاهر مى‏گوید:« از رزى که مرا از پدر میراث رسیده بود آنجاست». این قصه چون از زبان خود شیخ است و بخلاف داستان ۱۶۱ روایت دیگران نیست البته به حقیقت نزدیک‏تر مى‏باشد.

[۴] ( ۳)- مقامات، داستان شماره ۷۴، ص ۱۲۶٫

[۵] ( ۱)- درباره بیزد جام رجوع کنید به حاشیه ص ۴۳٫

[۶] ( ۲)- مقامات ص ۴۳ و ۴۴ و ۴۷٫

[۷] ( ۳)- حکایت‏هاى ۱۳ و ۱۴ و ۱۵، ص ۴۷ تا ۵۵ مقامات.

[۸] ( ۴)- درباره زورآباد: رک. حاشیه ص ۵۵٫

[۹] ( ۵)- رجوع شود به حاشیه ص ۵۵٫

[۱۰] ( ۶)- فصل الحاقى مقامات ص ۲۹۵٫

[۱۱] ( ۱)- براى اطلاع از جزئیات بناى آرامگاه احمد جام و مسجد و خانقاه مجاور آن رجوع شود به:

  1. S, dnaB. I, 1918 nilreB, rel? amkneduaB ehcsinasaruhC; zeiD tsnrE

[۱۲] ( ۱)- مقامات، حکایت شماره ۱۶۶، ص ۱۹۳٫

[۱۳] ( ۲)- نمونه کامل‏تر این قصه را در فردوس المرشدیه فى اسرار الصمدیه مى‏توان یافت، چاپ لایپزیک، ص ۱۹٫

[۱۴] ( ۳)- مقامات، شماره ۲۴، ص ۷۶ و شماره ۲۷ ص ۸۳٫

[۱۵] ( ۱)- سیر العباد الى المعاد ص ۷۵ تا ۱۰۹، چاپ کوهى کرمانى، طهران ۱۳۱۶؛ حدیقه الحقیقه ص ۴۸۵ چاپ آقاى مدرس رضوى؛ دیوان سنائى، ص نواز مقدمه مصحح آقاى مدرس؛ در طرب‏خانه تألیف یار احمد رشیدى آمده که وى استاد عمر خیام بود:« تاریخ شریف حکمت‏مآبى یوم الخمیس ۱۲ محرم سنه ۴۵۵ بمقام دهک از توابع دهستان از نواحى فیروزغند از بلوکات استرآباد، مدت عمرش ۵۸ شمسى و در سن هفده سالگى تمام علوم حکمت را کسب کرده بود. و اول کسب کمال پیش حضرت رئیس الحکماء و المحققین شیخ الاسلام و المسلمین ناصر الدین شیخ محمد منصور نور اللّه مرقده که استاد حکیم سنائى‏اند و حکیم در حدیقه بتعریف ایشان مى‏فرماید:

در سیاهى بنور راه طلب‏ وین‏چنین نور را ز ماه طلب‏
گفتم آن نور کیست؟ گفت آن نور بو المحامد محمد منصور»

چاپ استانبول ۱۳۳۲

( بنقل استاد همائى در مصباح الهدایه).

[۱۶] ( ۲)- مقامات، شماره ۱۵ ص ۴۹٫

[۱۷] ( ۱)- ابن اثیر، الکامل فى التاریخ ج ۱۰ ص ۴۷۷، همچنین ص ۳۸۷ و ۴۷۵ چاپ قاهره، ۱۳۰۳ قمرى.

[۱۸] ( ۲)- مقامات، شماره ۶، ص ۳۵؛ چنانکه گذشت این حکایت در تواریخ مذکور نیست و مخالفت قراجه ساقى با سنجر نیز علل تاریخى دیگرى دارد. سنجر در مکتوب خویش خطاب بشرف الدین زینبى وزیر المستظهر خلیفه عباسى مورخ ۵۲۷ هجرى قمرى عبارات ذیل را درباره قراجه نگاشته است:« قراجه که بنده ما بوده است و پیش از آنکه به خدمت برادر غیاث الدنیا و الدین پیوست در زى ممالیک ما سالها منتظم بوده بود و چون بمراتب اتابکى و ولایت دارى رسید هم در سایه عنایت ما روزگار مى‏گذاشت و بحکم امثله ما فرزند محمود رحمه اللّه بر وى انعام مى‏کرد پیوسته معتمدان و کسان خویش را پیش ما فرستاده بود و بندگیها و تضرعها نموده تا وى را در آن منصب همى‏داشته‏ایم. ندانیم تا این غرور از کجا در سر او شد.»( رک: وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقى تألیف عباس اقبال ص ۳۱۸).

[۱۹] ( ۱)- مقامات، شماره ۲۲، ص ۷۰٫

[۲۰] ( ۱)- مقامات، شماره ۱۷، ص ۵۶٫

[۲۱] ( ۲)- فرائد غیاثى، نسخه ایاصوفیا شماره ۴۱۵۵٫

عکس این نسخه را فاضل گرامى آقاى دکتر عباس زریاب خوئى یکى دو روز در اختیار من گذاشتند و مرا رهین منت خود نمودند.

[۲۲] ( ۳)- مقامات، شماره ۱۶، ص ۵۵٫

[۲۳] ( ۴)- کتاب حاضر، ص ۳۳۷٫

[۲۴] ( ۱)- مقامات، شماره ۱۷۹، ص ۲۰۲٫

[۲۵] ( ۲)- درباره اختلاف نظر دانشمندان درباره صورت اصلى این بیت رجوع شود به مقاله آقاى سید محمد فرزان در مجله راهنماى کتاب شماره چهارم سال دوم، ص ۵۸۰ و جواب آقاى دکتر خانلرى در سخن، شماره ۱۱- ۱۲ سال دهم. بر فرض هم که نظر علامه دهخدا و آقاى دکتر خانلرى درست و این بیت بصورت فوق محرف باشد باز هم همین تحریف دلیل است بر اینکه کاتبان نسخ حافظ شیخ احمد جام را بسمت دشمن مى‏خواران مى‏شناخته‏اند. علاوه بر این اختلاف زمان چنانکه آقاى فرزان نیز نگاشته‏اند این روایت را نقض نمى‏کند، چنانکه بیت بابا فغانى هم مؤید این نظر است و مى‏بینیم که وى نیز با وجودى که بالنسبه بحافظ از روزگار احمد جام بسى دورتر است باز مستان را براى توبه بشیخ جام دلالت مى‏کند.

[۲۶] ( ۳)- دیوان بابا فغانى ص ۵۶ چاپ آقاى سهیلى، طهران ۱۳۱۶٫

[۲۷] ( ۱)- رجوع شود به مقاله استاد مایر:

ut? ahafaN s’imaG nov ednuknelleu? Q ruz dnu s’m? aG i- damhA eihpargoiB ruZ. 65- 64. S,( 1943), l tfeH, 97 dnaB, GMDZ, snu- I

[۲۸] ( ۲)- مقامات، حکایت شماره ۲۸

[۲۹] ( ۳)- مقامات، ح شماره ۶۰ و ۶۱ و ۶۲٫

[۳۰] ( ۴)- مقامات، ح شماره ۸ و ۶۵٫

[۳۱] ( ۱)- مقامات، ح شماره ۵۰ و ۶۴ و ۶۹( آخر حکایت) و ۱۴۲ و ۱۷۰ و ۱۴۳٫

[۳۲] ( ۱)- استفاده از یادداشتهائى که استاد فریتز مایر)reieM ztirF ( از نسخه خطى مفتاح النجاه برداشته‏اند و آن را در اختیار نگارنده گذاردند.

[۳۳] ( ۲)- درباره مطالبى که در اینجا مختصرا از عقاید شیخ گفته شده رجوع شود بمتن رساله سمرقندیه که بضمیمه همین کتاب مقامات چاپ شده است.

[۳۴] ( ۳)- درباره مذهب شیخ احمد روایتى هست که شاه عباس چون بقندهار مى‏رفت از جام گذشت و چون گمان مى‏کرد که شیخ سنى بوده است فرمان بتخریب مرقد او داد. همین‏که دست بکار خراب کردن شدند در میان دیوار نوشته‏اى یافتند که دلیل بر اعتقاد شیخ بمذهب شیعه بود. شاه عباس فرمان خود را لغو کرد و نذر نمود که اگر پیروز شود آرامگاه شیخ را تعمیر کند و بعهد خود نیز وفا کرد( دیتز،– ابنیه تاریخى خراسان ص ۸۱). مأخذ این روایت بر من معلوم نشد چون در ناسخ التواریخ و روضه الصفا و تاریخ عالم‏آراى عباسى آن را نیافتم. شیخ بقول پاره‏اى از منابع دیگر و چنانکه از نوشته‏هایش برمى‏آید سنى بوده است. رجوع شود بمقامات، شماره ۶۴، و مقاله استاد مایر در چاپ جدید دائره المعارف اسلام.

[۳۵] ( ۱)- رک: فهرست کتابخانه مزبور تألیف ولادیمیر ایوانف)wonavI ( ج یکم شماره ۱۱۶۹( نقل از مقاله استاد مایر ص ۶۴). و دو مقاله از وى در مجله انجمن آسیائى بنگال مورخ ۱۹۲۲ ص ۳۹۸ زیرنویس ۱ و سال ۱۹۲۳ ص ۲۹۵٫ ایوانف مى‏نویسد که شیخ هرچند کوشیده به فارسى فصیح کتابى بنویسد ولى گاه اصطلاحات لهجه محلى خود را بکار بوده و کتاب انیس التائبین از این نظر شبیه است بطبقات انصارى.( مجله انجمن آسیائى بنگال، ۱۹۲۳، ص ۶). اسم این کتاب در هفت اقلیم و طرائق الحقائق و کشف الظنون و عده‏اى دیگر از منابع بخلاف متن مقامات که« انس» نوشته است« انیس» آمده و این از جهت معنى نیز صحیح‏تر است.

[۳۶] ( ۲)- طرائق الحقائق چاپ ۱۳۱۸ قمرى، جلد دوم ص ۲۶۱٫

[۳۷] ( ۱)- خلاصه المقامات، ص ۱۵، مندرج در مجله انجمن همایونى آسیائى انگلستان، سال ۱۹۱۷٫

[۳۸] ( ۱)- خلاصه المقامات، ص ۱۶( ص ۳۵۰ از صفحات مجله).

[۳۹] ( ۲)- فهرست نسخه‏هاى خطى فارسى تألیف گوستاوفلوگل، ج ۳، ص ۱۲۱، شماره ۱۶۷۹٫

[۴۰] ( ۳)- کتابخانه اسد شماره ۱۷۲۸( نقل از مقاله استاد مایر ص ۶۴).

[۴۱] ( ۴)- کلیات قاسم انوار، چاپ استاد نفیسى، ص ۳۵۱٫ این ابیات را دولتشاه سمرقندى نیز در تذکره الشعراء نقل نموده است، چاپ لیدن، ص ۳۴۸٫

[۴۲] ( ۱)- خلاصه المقامات، ص ۱۶( ص ۳۵۰ مجله) و ص ۱۴؛ کشف الظنون حاجى خلیفه ج ۱/ ۱۸۲ چاپ مصر ۱۳۱۱ قمرى.

[۴۳] ( ۲)- خلاصه المقامات، ص ۱۴٫

[۴۴] ( ۱)- رجوع شود به مقاله مزبور، ص ۳۰۵٫

[۴۵] ( ۲)- ریتر در کتاب دریاى جان)eleeS red reeM saD ( ص ۴۸۲ و ۴۸۹، مایر در مقاله احمد جام در چاپ دوم دائره- المعارف اسلام.

[۴۶] ( ۱)- یک میکروفیلم از نسخه خطى دیوان مورد بحث مال کتابخانه دیوان هند نزد بنده است و در آن هم یک بیت و مصراع از اشعار نمونه مندرج در منابع تاریخى دیده نمى‏شود.

[۴۷] ( ۱)- دیوان قصاید و غزلیات عطار نیشابورى، با تصحیح و مقدمه سعید نفیسى، طهران ۱۳۱۹

[۴۸] ( ۱)- دیوان شاه نعمت اللّه ولى کرمانى، چاپ محمود علمى، طهران ۱۳۲۸٫

[۴۹] ( ۱)- در نسخه دیوان هند« نقاب» است، در متن چاپى« حجاب».

[۵۰] ( ۱)-« از معنى» تصحیح نگارنده است در متن چاپى آمده« اى معنى».

[۵۱] ( ۱)- کلیات شمس تبریزى، جزء یکم و دویم، بهمت استاد فروزانفر، چاپ دانشگاه تهران.

[۵۲] ( ۲)- این مصراع با تفاوتى اندک( خمیر بجاى خمار اول) مصراع دوم بیت هفتم غزل مولانا را تشکیل مى‏دهد

[۵۳] ( ۳)- از بجاى او که در نسخه چاپى آمده البته خطاست.

[۵۴] ( ۱)-« بما» در متن چاپى از قلم افتاده ولى در نسخه دیوان هند موجود است.

[۵۵] ( ۲)- متن غزل در نسخه چاپى و خطى مغشوش است من آن دو را با یکدیگر تطبیق نموده و آنچه را قطعا صحیح است در اینجا آورده‏ام.

[۵۶] ( ۳)- بیت اول در متن چاپى اصلا نیست و در نسخه دیوان هند کلمه« دگر» بهمین صورت آمده است.

[۵۷] ( ۱)- دیوان چاپى ص ۶۰٫ این ابیات در نسخه خطى دیوان هند بکلى بنوع دیگرى نقل شده است.

نسخه مزبور ابیات دوم و سوم و چهارم و پنجم را ندارد و در بیت ششم بجاى« خلد»« جلد» آورده است.

[۵۸] ( ۱)- دیوان چاپى ص ۵۹ این غزل نیز مانند سایر غزلهاى دیوان در نسخه مطبوع بسیار درهم و مغلوط چاپ شده و متأسفانه نسخه خطى نیز که در دسترس بنده است چندان پاکیزه‏تر از متن چاپى نیست ناچار اینجانب پس از مقایسه آن دو، چند بیت را در اینجا نقل مى‏کنم که صحیح‏تر بنظر مى‏رسد و یا خطاى آن‏چنان آشکار است که تصحیح نگارنده تصرف محسوب نمى‏گردد و دور از امانت نیست.

[۵۹] ( ۱)- بنقل از کتاب هفت اقلیم، نسخه خطى کتابخانه دیوان هند، ص ۲۶۰( رجوع شود به فهرست مخطوطات کتابخانه مزبور تألیف هرمان اته ص ۳۸۰).

[۶۰] ( ۱)- بنقل از کتاب هفت اقلیم، نسخه خطى کتابخانه دیوان هند، ص ۲۶۰( رجوع شود به فهرست مخطوطات کتابخانه مزبور تألیف هرمان اته ص ۳۸۰).

[۶۱] ( ۱)- بنقل از کتاب هفت اقلیم، نسخه خطى کتابخانه دیوان هند، ص ۲۶۰( رجوع شود به فهرست مخطوطات کتابخانه مزبور تألیف هرمان اته ص ۳۸۰).

[۶۲] ( ۲)- نقل از آتشکده آذر ص ۷۸، چاپ بمبى ۱۲۹۹ هجرى قمرى. قطعه« نه در مسجد» با چهار بیت الحاقى در یکى از نسخه‏هاى دیوان حکیم نظامى گنجوى بدین صورت آمده است:

ره میخانه و مسجد کدامست‏ که هر دو بر من مسکین حرامست‏
نه در مسجد گذارندم که رندى‏ نه در میخانه کاین خمار خامست‏
میان مسجد و میخانه راهیست‏ غریبم عاشقم آن ره کدامست‏
مرا کعبه خراباتست و آنجا حریفم قاضى و ساقى امامست‏
به میخانه امامى مست خفته است‏ نمى‏دانم که آن بت را چه نامست‏
جواب آمد نظامى را که گفته است‏ ره میخانه و مسجد کدامست‏

استاد مرحوم وحید دستگردى این غزل را در گنجینه گنجوى( ص ۱۷۰ چاپ دوم) ضمن اشعار مشکوک نظامى آورده و بعلاوه در حاشیه قید نموده است که« این غزل در سفینه صائب بنام شیخ احمد جام ضبط شده و سبک هم شهادت مى‏دهد که ازوست و ابیات اخیر هم در آنجا نیست و الحاقیست».

[۶۳] ( ۲)- نقل از آتشکده آذر ص ۷۸، چاپ بمبى ۱۲۹۹ هجرى قمرى. قطعه« نه در مسجد» با چهار بیت الحاقى در یکى از نسخه‏هاى دیوان حکیم نظامى گنجوى بدین صورت آمده است:

ره میخانه و مسجد کدامست‏ که هر دو بر من مسکین حرامست‏
نه در مسجد گذارندم که رندى‏ نه در میخانه کاین خمار خامست‏
میان مسجد و میخانه راهیست‏ غریبم عاشقم آن ره کدامست‏
مرا کعبه خراباتست و آنجا حریفم قاضى و ساقى امامست‏
به میخانه امامى مست خفته است‏ نمى‏دانم که آن بت را چه نامست‏
جواب آمد نظامى را که گفته است‏ ره میخانه و مسجد کدامست‏

استاد مرحوم وحید دستگردى این غزل را در گنجینه گنجوى( ص ۱۷۰ چاپ دوم) ضمن اشعار مشکوک نظامى آورده و بعلاوه در حاشیه قید نموده است که« این غزل در سفینه صائب بنام شیخ احمد جام ضبط شده و سبک هم شهادت مى‏دهد که ازوست و ابیات اخیر هم در آنجا نیست و الحاقیست».

[۶۴] ( ۲)- نقل از آتشکده آذر ص ۷۸، چاپ بمبى ۱۲۹۹ هجرى قمرى. قطعه« نه در مسجد» با چهار بیت الحاقى در یکى از نسخه‏هاى دیوان حکیم نظامى گنجوى بدین صورت آمده است:

ره میخانه و مسجد کدامست‏ که هر دو بر من مسکین حرامست‏
نه در مسجد گذارندم که رندى‏ نه در میخانه کاین خمار خامست‏
میان مسجد و میخانه راهیست‏ غریبم عاشقم آن ره کدامست‏
مرا کعبه خراباتست و آنجا حریفم قاضى و ساقى امامست‏
به میخانه امامى مست خفته است‏ نمى‏دانم که آن بت را چه نامست‏
جواب آمد نظامى را که گفته است‏ ره میخانه و مسجد کدامست‏

استاد مرحوم وحید دستگردى این غزل را در گنجینه گنجوى( ص ۱۷۰ چاپ دوم) ضمن اشعار مشکوک نظامى آورده و بعلاوه در حاشیه قید نموده است که« این غزل در سفینه صائب بنام شیخ احمد جام ضبط شده و سبک هم شهادت مى‏ دهد که ازوست و ابیات اخیر هم در آنجا نیست و الحاقیست».

[۶۵] ( ۱)- بنقل از مجمع الفصحاء، ج یکم ص ۶۷، چاپ طهران ۱۲۹۵ هجرى قمرى.

[۶۶] ( ۱)- بنقل از مجمع الفصحاء، ج یکم ص ۶۷، چاپ طهران ۱۲۹۵ هجرى قمرى.

[۶۷] ( ۲)- امثال و حکم ج ۲ ص ۸۴۹٫

[۶۸] ( ۳)- خلاصه المقامات مطبوع در مجله انجمن همایونى آسیائى)SARJ (، سال ۱۹۱۷ ص ۱۱ از متن.

[۶۹] ( ۱)- نیکلا دو خانیکف در

, elartneC eisA I ed elanoidir? em eitrap al rus eriomeM. 116. P, 1861 siraP

[۷۰] ( ۲)- رجوع شود بمتن کتاب حاضر ص ۳۲۸٫

[۷۱] ( ۳)- خلاصه- المقامات ص ۱۲٫

[۷۲] ( ۴)- الرحله، جلد سوم ص ۲۹۳ و ۴۴۴، چاپ پاریس ۱۸۷۴ تا ۱۸۷۹٫

[۷۳] ( ۱)- شد الازار، ص ۳۱۷٫

[۷۴] ( ۲)- تاریخ‏نامه هرات تألیف سیف بن محمد بن یعقوب هروى، ص ۷۷۲- ۷۷۳، چاپ کلکته ۱۹۴۴٫

[۷۵] ( ۳)- کلیات قاسم انوار، ص ۹۹ مقدمه، طهران ۱۲۳۷٫ عبد الرحمن جامى شرح حال این مرد را در نفحات الانس آورده است.

[۷۶] سدید الدین محمد غزنوى، مقامات ژنده پیل، ۱جلد، شرکت انتشارات علمى فرهنگى – تهران، چاپ: سوم، ۱۳۸۴٫